Het oude centrum van Leuven werd woensdagavond even opgeschrikt door ritmisch gebonk en het gebruik van een zware slijpschijf. Het leek of de statige Sint-Geertruikerk onder de sloophamer viel. Maar in werkelijkheid klonk daar het Groot Duet voor cello en piano van Galina Oestvolskaja, uitgevoerd in het kader van Festival 20.21.
De Russische Oestvolskaja (1919-2006) heeft haar bekendheid te danken aan een uitgepuurde versie van individualisme, die gevormd lijkt door een zelfgekozen kluizenaarsbestaan en compromisloze verhoudingen met anderen. Haar complexe karakter werd mede gevormd door de componist Dmitri Sjostakovitsj, bij wie zij compositie studeerde. Hij prees haar voor haar absolute eerlijkheid en bewonderde haar uiteindelijk zozeer dat hij haar regelmatig onafgewerkte composities ter beoordeling stuurde. Later gebruikte hij ook materiaal uit haar Klarinettrio in zijn eigen werk (o.a. in het Vijfde strijkkwartet). In een brief aan haar schreef hij dat zij niet zozeer door hem was beïnvloed, maar het omgekeerde. Hij heeft haar minstens een keer ten huwelijk gevraagd – vergeefs.
Zoals vrijwel al haar Russische collega’s ging Oestvolskaja na de Tweede Wereldoorlog aanvankelijk gebukt onder de eisen van de Sovjet-machthebbers. Die hadden in een resolutie laten vastleggen dat componisten muziek moesten componeren die heldendom en vooruitgang uitstralen – dus een muzikale peptalk voor de arbeidersklasse. Van de buitenkant leek het of zij daaraan zo nu en dan gehoor gaf. Haar ware aard kwam pas tot wasdom in de “dooi” van de jaren zestig en zeventig. Na een periode van spirituele zuiverheid koos zij rigoureus voor een eigen weg. Haar kluizenaarsbestaan liet toe alle invloeden van buitenaf uit te bannen. Wat resteerde was een rauwe doorleefde puurheid bestaande uit klankexplosies, harde klappen, lawines van akkoordclusters, maar met de precisie van messcherpe laserstralen. Fortissmo’s met duizelingwekkende vergezichten tegenover extreme pianissimo’s van verstillende intimiteit verzekeren een unieke dramatiek, origineel en onmiddellijk herkenbaar.
Het Vlaamse Trio Khaldei stond gisteravond voor de uitdaging het Groot Duet voor cello en piano te laten klinken zoals het moet – hard en onverbiddelijk, maar ook zacht en mysterieus. Op nadrukkelijke instructie van de componist hadden de twee musici zich “op de grootst mogelijke” afstand van elkaar op het podium geïnstalleerd. De interpretatie van pianiste Barbara Baltussen en cellist Francis Mourey was erop gericht het duet zoveel mogelijk als een twistgesprek te laten klinken. Mourey’s woedeaanvallen -zijn voeten stampten mee- grensden aan hysterie. Hij wisselde zijn strijkstokken per register als ware het steekwapens. Baltussen zette onmenselijke kracht van haar onderarmen in om met dreunende klankblokken en donderende clusters haar gelijk binnen te halen. Het was topsport.
Een andere vorm van topsport, dit keer in teamverband, gaf Trio Khaldei ten beste in Oestvolskaja’s Klarinettrio, met Benjamin Dieltjens op klarinet. Het openingsdeel Espressivo wordt vaak geïnterpreteerd als een politieke metafoor. Een zoekende melodie op soloklarinet wordt onderbroken door een onheilspellend motief in de piano, dat op zijn beurt aanzet tot toenemende dissonantie. Violist Pieter Jansen en klarinettist Dieltjens maakten handige een-tweetjes binnen de polyfonie, waarin de afzonderlijke delen elkaar imiteren, omspelen en becommentariëren. Vooral in Dolce speelde Dieltjens met behaaglijke warmte, ondersteund door dubbele registers in de viool en fluwelige fragmenten in de piano. Trio Khalei en Benjamin Dieltjens lieten zien dat Oestvolskaja ook samenspel tot grote hoogte kan brengen, iets dat onder het geweld van haar andere composities wat buiten beeld dreigt te vallen.
De programmeurs van dit concert -met de wonderlijk aandoende titel Genadeloos– hebben ervoor gekozen te beginnen met Bartóks Klänge der Nacht (uit Im Freien) voor piano, een dromerig verhaaltje over een zomernacht in de vrije natuur. Het werd zonder onderbreking herhaald tussen de stukken van Oestvolskaja. Daardoor wisselde de luisterervaring: eerst als prélude, dan als intermezzo en tot slot als een verlenging van het Klarinettrio. Hetzelfde stuk maar steeds in een veranderde context. Geloof het of niet: je hoort steeds iets anders.
WAT: Genadeloos, festival 20·21
WIE: Trio Khaldei (Barbara Baltussen [piano], Pieter Jansen [viool], Francis Mourey [cello]), Benjamin Dieltjens [klarinet]
WAAR: Sint-Geertruikerk, Leuven
WANNEER: woensdag 27 september 2023
