Wat is muziek? Wanneer wordt geluid muziek? Ontstaat muziek in de pen van de componist of in het oor van de luisteraar? Is muziek een objectief ding of is muziek alleen de betekenis die eraan wordt gegeven tijdens het luisteren? Het zijn vragen waarmee de muziekfilosofie zich bezighoudt en waarover in het Nederlands minder is gepubliceerd dan over andere filosofische kwesties. Vragen als deze komen uitgebreid aan bod in twee recente boeken van muziekfilosoof Tomas Serrien.
In Klank. Filosofie van de muzikale ervaring beschrijft Serrien muziek niet als een geheel van klanken, maar als een ervaring. Klanken krijgen betekenis in de luisterervaring en worden daardoor voor sommigen zinvolle muziek of voor anderen zinloos geluid. Hiermee toont hij zich aanhanger van de fenomenologie, die muziek als ervaring wil beschrijven, in tegenstelling tot de ontologische benadering (welk soort ding is muziek?).
In Hoor. Of is dat geen muziek?, gaat hij op dat elan door en schotelt de lezer een universum aan genres en soorten muziek voor. Beide boeken zetten ons niet alleen aan om over geluid, klank en muziek na te denken. Het zijn ook luisterboeken, bij elk hoofdstuk staat een lange lijst te beluisteren muziekstukken en nummers.
De meeste lezers van deze site zijn wellicht luisteraars van klassiek, hebben zelf een muzikale opleiding genoten of zijn liefhebbers van klassieke muziek. Hun muzikale achtergrond is grotendeels of toch gedeeltelijk door klassieke muziek bepaald. In de klassieke muziekopleiding of voor de klassieke luisteraar richten esthetische en muziekfilofische vragen zich dan ook vooral op klassieke muziek. Waarom is een bepaalde compositie grote muziek en een ander stuk niet? De vraag hoe de hedendaagse scheiding is ontstaan tussen klassieke en populaire muziek en alles wat ertussen zit. De vraag hoe klassieke muziek in de voorbije eeuwen is losgeraakt van haar traditionele functies zoals theater, dans of godsdienst, hoe instrumentale muziek en de klassieke canon een zelfstandige kunstvorm is geworden, die we in de concertzaal beluisteren zonder erbij te bewegen of mee te zingen. Het zijn vragen die zijdelings aan bod komen in de beide boeken, maar ze worden overstegen door veel meer omvattende en algemene vragen wat betreft de ervaring en de betekenis van klank en muziek.
Tonaal
In de klassieke muziekopleiding hebben we geleerd dat pop- en rockmuziek gebaseerd zijn op eenvoudige harmonische, melodische en ritmische schema’s die te simpel zijn om te bestuderen. Het is louter entertainment, geen muziek met een diepzinnige betekenis. Deze valstrik heeft Tomas Serrien vermeden. In Hoor. Of is dat geen muziek? laat Serrien de lezer via een massa luistertips kennis maken met de meest uiteenlopende genres, soorten en vormen van muziek, van het Gregoriaans tot de gekste experimentele muziek die voor de overgrote meerderheid van de luisteraars geen muziek zal zijn. In dat brede scala beschrijft hij hoe verschillend beleving van muziek kan zijn, zonder er waardeoordelen te hoeven over vellen. Onze Westerse muziek, klassiek, pop of rock, is grotendeels tonaal, gebaseerd op het tonale systeem. Serrien geeft vele voorbeelden hoe ook andere muziekvormen, die atonaal, niet-Westers zijn of experimenteren met geheel andere klankwerelden, ook betekenis kunnen krijgen en als waardevol kunnen worden ervaren. De meerderheid van de honderden luistertips in beide boeken vallen trouwens buiten de klassieke muziek.
Muziek beluisteren doen we niet alleen met ons brein, klanken en muziek hebben een impact op het hele lichaam. Net zoals een klassiek gevormd luisteraar vindt dat popmuziek simpel entertainment is, zo kan een liefhebber van hardrock vinden dat een klassieke symfonie voor hem niet waardevol is omdat het puur cerebraal lijkt, omdat het geen impact lijkt te hebben op het hele lichaam. Het lijkt muziek om bij na te denken, om te doorgronden. Saai, er zijn geen beats, je kan er niet op headbangen. Een doorsnee luisteraar van popmuziek zoekt muzikaal vermaak om wat plezier te hebben, zich goed te voelen met muziek, wat te swingen en te bewegen zonder er aandachtig met je verstand naar te hoeven luisteren.
Heavy metal
Door geluid, klank en muziek zo breed mogelijk te beschouwen wil Serrien onze verwondering wekken en ons doen twijfelen over onze muzikale maatstaven. Wat mij betreft is hij daar goed in geslaagd. Bepaalde vormen van muziek die voor ons zinloos zijn, hebben voor anderen wel degelijk zin, hoe afstotend of weerzinwekkend dat voor een klassiek luisteraar ook kan zijn. Wellicht zijn er niet veel lezers van klassiek-centraal die een ticket voor een heavy metal concert kopen. Nochtans worden meer tickets voor heavy metal dan voor klassieke concerten verkocht. Dat iemand op het podium staat te krijsen of obscene gebaren te maken, is voor velen een waardevolle ervaring. Of nemen we het voorbeeld van de zgn. “noisemuziek”. Noise, schijnbaar chaotische geluiden, voor de meeste luisteraars een mix van zinloos geluid. Tomas Serrien laat ons weten dat het bestaat en dat sommigen er zin in beleven.
Is er buiten de luisterervaring helemaal geen houvast, geen maatstaf om muziek naar waarde te meten? Serrien getuigt van een ver doorgedreven, sommigen zullen denken doorgeslagen relativisme. Niet dat hij een toccata van Bach geen grote muziek vindt, maar dit is irrelevant in zijn filosofie. Een symfonie van Beethoven heeft geen enkele waarde buiten diegene die de luisteraar eraan hecht. Er zijn tot op heden heel veel luisteraars die er, door hun muzikale vorming of achtergrond, heel veel waarde aan hechten en het als een autonoom kunstwerk beschouwen. Maar volgens Serrien zit die waarde enkel in onze ervaring. De beroemde schrijver Georges Simenon hoorde liever een hond blaffen dan een Beethovensymfonie. So what?
- AUTEUR: Tomas Serrien
- BOEK 1: Een filosofie van de muzikale ervaring, 240 blz., EAN 9789089246103
- UITGEVERIJ: Houtekiet 2017
- BOEK 2: Of is dat geen muziek? 222 blz.,EAN 9789089244789
- UITGEVERIJ: Houtekiet 2022
