In het cd-boekje merkt Frédéric Zigante, gitarist, luitenist, musicoloog en docent aan het Milanese conservatorium, op dat van de ruim drie eeuwen luitliteratuur, gerekend vanaf het midden van de vijftiende tot het einde van de achttiende eeuw, slechts een bescheiden aantal componisten de weg naar de eenentwintigste eeuw hebben gevonden. Daaronder de luitwerken van Francesco da Milano, John Dowland en Silvius Leopold Weiss.

Beroemd en vergeten
Roem tijdens het leven mondt na de dood veelal snel uit in vergankelijkheid en vergetelheid. We hoeven niet eens ver terug te gaan in de tijd om met dit fenomeen kennis te maken, de gevolgen ervan goed te beseffen, want wie heeft het vandaag de dag nog over dirigenten als Herbert von Karajan of Claudio Abbado? Zelfs de naam van Nikolaus Harnoncourt lijkt inmiddels te zijn ondergesneeuwd. Componisten wacht een vergelijkbaar lot. Terwijl, anders dan in veel vroeger tijden, de vergankelijkheid van de roem niet te wijten kan zijn aan een gebrek aan geluidsdragers. Je zou dus mogen zeggen dat het verschijnsel van alle tijden is en waarschijnlijk ook zal blijven.

De roem bij leven van de muzikant tijdens de Barok was uiteraard gestoeld op wat deze presteerde. Als daaraan een einde kwam, door ziekte of overlijden, was het met die reputatie al snel gedaan. Zoals ook componisten op vergelijkbare wijze ‘geslachtofferd’. Zelfs de muziek van Johann Sebastian Bach moest wachten: de Matthäus-Passion kwam eerst in 1829, maar liefst 79 jaar na het overlijden van de Thomascantor, dankzij Felix Mendelssohn-Bartholdy op de lessenaars van de Berlijnse Singakademie. In 1841 was het opnieuw Mendelssohn, ditmaal in Leipzig, met het orkest van het Gewandhaus en een aangepaste rol voor de evangelist en de solisten. Het werk was voor deze gelegenheid met bijna eenderde ingekort…

Uitdaging
Voor de luitmuziek gold al tijdens de Barok dat het gebruik van de tabulatuur op zich al een fikse uitdaging betekende en bovendien alleen toegankelijk voor musici die daarmee overweg konden. Dat oude schrift waarin uitsluitend de vingerposities en dus niet de noten waren vastgelegd. Alleen de instrumentalist in kwestie kon er uit wijs.

Weinig gepubliceerd
Het mag een wonder heten dat de luitmuziek van Weiss door de eeuwen heeft weten te overleven. Want hoe virtuoos en hoe bewonderd ook in zijn tijd, veel verder dan dat hoefde het voor Weiss niet te reiken. Hij hield zich niet bezig met wat er met zijn composities na zijn dood moest of zou gebeuren, blijkens het geringe deel ervan dat tijdens zijn leven werd gepubliceerd (een initiatief dat uiteraard van de componist zelf diende uit te gaan).

Dan nu de door Zigante gegeven toelichting op leven en werk van Weiss, deels door mij ingekort en aangepast.

Talentvol
Silvius Leopold Weiss werd geboren op 12 oktober 1687 in het nabij Breslau (het huidige Wroclaw) gelegen Grottkau. Zijn vader, Johann Jacob, was een luitenist van enige bekendheid en zal waarschijnlijk degene zijn geweest die de muzikale vorming van deze talentvolle telg op zich heeft genomen. Dat moet een voortvarend verloop hebben gehad, want Silvius was nog slechts een tiener toen hij zich al aan de hoven van Breslau en Innsbruck als violist presenteerde.

Reizen van hot naar her
Het zou zijn verdere leven bepalen: zijn rol als instrumentalist en componist. Hij reisde van hot naar haar, hield er een ingewikkeld reisschema op na en vervulde zijn rol als uitvoerend musicus (hij trad als solist en als lid van de meest uiteenlopende ensembles) met verve.

Rome en Dresden
Twee belangrijke periodes springen eruit: van 1710 tot 1714 zijn verblijf in Rome en van 1718 tot 1750 in Dresden. In Rome had hij zich gevoegd bij het gevolg van de Poolse prins Aleksander Soebieski, die resideerde in het Palazzo Zuccari. Daar maakte Weiss kennis met onder anderen Arcangelo Corelli en vader (Alessandro) en zoon (Domenico) Scarlatti. Dat zijn verblijf in Rome evenwel vrij kort duurde zal alles te maken hebben gehad met het overlijden van de prins. Het gebrek aan inkomsten en andere zekerheden deed Weiss besluiten om naar onder meer Kassel, Düsseldorf, Praag en Wenen te reizen om daar te musiceren, om in 1718 neer te strijken in Dresden, de stad die zo rijk was aan muziek en op de best denkbare operahuizen en muziekkapellen kon bogen. Daar, aan het hof, wist Weiss zijn toen toch al gevestigde naam tot nog grotere hoogte te laten stijgen. Al snel werd hij de beste betaalde hofmusicus en kon hij bovendien de nodige inspiratie opdoen bij grootheden als Quantz, Veracini, Pisendel en Buffadin. De omstandigheden, mogelijkheden en zekerheden moeten in Dresden voor Weiss dusdanig gunstig zijn geweest dat hij zelfs het aanbod van het Weens keizerlijk hof om in 1736 naar de muziekmetropool te komen tegen een verdubbeling van zijn honorarium spontaan afwees.

Hommage
Bijna zijn werkzame leven lang genoot Weiss van de steun die hem vooral vanuit adellijke kringen ten deel viel. Onder de mecenassen de toen alom bekende graaf Johann Anton Losy von Losinthal (ca. 1650-1721), ook bekend onder de verfranste naam Comte de Logi, die Weiss in 1717 tijdens een reis naar Praag had ontmoet. De graaf was een niet van talent gespeende luitenist die ook componeerde en wiens naam in de muziekgeschiedenis door Weiss zou worden vereeuwigd dankzij het ‘Tombeau sur la morte de M: Comte d’Logÿ arrivée 1721′, de muzikale hommage aan de gestorven graaf die tot op de huidige dag een belangrijk repertoirestuk is gebleven van menige luitist en gitarist.

Naar Berlijn
In 1728 nodigde Frederik Willem II, koning van Pruisen, Weiss en nog drie collega’s uit Dresden: de violist Johann Georg Pisendel en de fluitisten Pierre-Gabriel Buffardin en Johann Joachim Quantz, uit om naar het hof in Berlijn te komen. Hoe dat bezoek precies is verlopen weten we niet, maar wel dat Weiss zich er drie maanden ophield en daar zeker in de smaak zal zijn gevallen bij de dochter van de koning, Wilhelmine, die zich eveneens in het luitspel had bekwaamd. Zij heeft haar herinneringen in haar memoires opgetekend: ‘aan de beroemde Weiss, die zodanig uitblinkt op de luit dat er nooit iets dergelijks is gezien, en dat iedereen die na hem komt alleen de eer kan smaken hem te imiteren’.

Naar Leipzig
In de zomer van 1739 reisde Weiss samen met zijn leerling Johann Kropfgans naar Leipzig. Hij zou Wilhelm Friedemann Bach vergezellen bij een bezoek aan diens illustere vader, de grote Johann Sebastian. Daarvan is een kort bericht van Johann Elias Bach, componist, leraar en volle neef van de Thomascantor, overgeleverd: ‘Wij genoten van zeer goede muziek toen mijn neef uit Dresden (W.F. Bach, AvdW) in het gezelschap van de twee beroemde luitspelers Herr Weiss en Herr Kropfgans, meerdere malen bij ons thuis speelde’.

Adviezen
Weiss droeg ook bij aan de technische evolutie van de luit door zijn adviezen aan de luitbouwers Martin en Johann Christian Hoffmann in Leipzig en Thomas Edlinger II in Praag. Hij voegde twee koren toe aan de 11-korige Franse luit, gestemd in d-klein. Hij ontwierp een luit die mogelijk was geïnspireerd door de in Italië in zwang zijnde aartsluiten en teorbes. Deze luit had een lange, gebogen hals, ook wel bekend als ‘zwanenhals’, die de lagere registersnaar verlengde. Dit ontwerp bracht een sterker en meer geprononceerde klank voort en daardoor geschikter voor kamermuziek en basso continuo.

Berooid
Silvius Leopold Weiss overleed op 16 oktober 1750 in Dresden, zijn vrouw Elisabeth en zeven kinderen achterlatend. Ondanks zijn buitengewone verdiensten liet hij zijn familie vrijwel berooid achter vanwege de hoge kosten die gepaard gingen met zijn status als hofmuzikant.

Weiss’ muziek vertegenwoordigt de meest indrukwekkende nalatenschap die aan een enkele componist in de hele luitliteratuur kan worden toegeschreven: maar liefst zo’n 650 stukken voor luit solo zijn bewaard gebleven, naast enige kamermuziekcomposities.

Tabulatuur
De door Weiss voorgestane tabulatuur in gedrukte vorm kwam voort uit een bekend voorbeeld: dat van Georg Philipp Telemanns Der getreue Music-Meister (Hamburg, 1728). De overige composities zijn alleen in (tabulatuur)manuscript voorhanden, waarvan de twee belangrijkste verzamelingen zich in Dresden en Londen bevinden, maar daarnaast over de wereld verspreid veel andere veelal fragmentarisch bewaarde collecties. Het merendeel van de composities is gegroepeerd rondom gemeenschappelijke toonsoorten. maar er zijn ook uitzonderingen, zoals op dit album het Tombeau sur la Mort de M: Cajetan Baron d’Hartig arrivée le 25 Mars 1719 en het reeds genoemde Tombeau sur la mort de M: Comte d’Logÿ arrivée 1721. De werktitel van dergelijke groeperingen werden in die tijd vaak ‘sonate’ genoemd, soms ook ‘partita’, of anders zonder enige aanduiding.

Boeiende bloemlezing
De door de Argentijnse luitiste, gitariste en teorbiste Evangelina Mascardi (1977, Buenos Aires) verzorgde bloemlezing uit dit rijke oeuvre is zeker geen compilatie van Weiss’ (meest) bekende stukken. De enige twee hierin opgenomen composities die tegenwoordig enige bekendheid genieten zijn de Fantasia in c en het Tombeau sur la mort de M: Comte d’Logÿ arrivée 1721. Het tweede Tombeau sur la Mort de M: Cajetan Baron D’Hartig arrivée le 25 mars 1719 (de baron, een van de vele mecenassen, overleed op 33-jarige leeftijd na een ongelukkige val van zijn paard) heeft ondanks het intense karakter van het stuk mijns inziens ten onrechte veel minder aandacht gekregen.

Mascardi koos juist voor unieke en afwisselende stukken, ook afkomstig uit Weiss’ eigen repertoire. Terwijl Weiss de neiging had om dezelfde patronen te herhalen, vooral in de allemandes, correnti en gigues, komen in deze selectie juist opvallend veel verschillende elementen tot gelding. Een andere belangrijke factor is de verscheidenheid aan toonsoorten. De 13-korige luit heeft de eigenschap om, afhankelijk van de toonsoort, zeer verschillende klankkleuren te produceren. Dit kenmerk is bij moderne instrumenten door de gelijkzwevende stemming volledig verloren gegaan.

Verrassend
Het laatste aspect dat in de selectie werd meegewogen hangt samen met de historische verslagen waaruit blijkt dat Weiss uitzonderlijke improvisatievaardigheden moet hebben gehad. Uiteraard kan improvisatie zelf niet worden overgebracht via geschreven muziek, maar veel van de stukken op het album bevatten verrassende en eigenzinnige elementen die de luisteraar zeker zullen verrassen. Daaraan zijn versieringen toegevoegd op basis van Mascardi’s kennis en ervaring van het (tevens historiserende) metier. Doet haar spel herinneren aan hetgeen prinses Wilhelmine in haar memories vastlegde? ‘Dat iedereen die na hem (Weiss, AvdW) komt alleen de eer kan smaken hem te imiteren’. Ik kan er slechts aan toevoegen: subliem!