Beste Opera Ballet Vlaanderen, laat mij meteen met de deur in huis vallen: herprogrammeer dit werk a.u.b. en geef de componist en scenarist opdracht om nog minstens één en als het kan meer nieuwe opera’s te schrijven. Want dit ‘procedé’ is het. Dit is een nieuwe vorm van opera, sterk verbonden met de rijkdom van de muzikaliteit van de historische tonale opera’s.
Het verhaal ‘Barzakh’ (Arabisch voor de fase in de islam tussen de dood en de wederopstanding op de Dag des Oordeels, zoiets als in het christendom het vagevuur was): pakkend, emotioneel over heel de lijn, door en door eerlijk uit het leven gegrepen, geen verzinsels, geen gedoe in welke aard ook, geen overdrijvingen, geen minimaliseringen, geen geromaniseer. Puur, zuiver menselijk, dramatisch tot en met want ja, het gaat over het gevangeniswezen in dit land. Actueler kan het niet zijn, er gaat amper een dag voorbij zonder dat er iets over in de pers verschijnt. Overbevolking, gevangenen die op 1,2 m² op de grond slapen, te weinig personeel, stakingen, geen budget genoeg… Het is wel wat. Het is zodanig wat-van-dat dat het mensen inspireerde om er een opera over te maken, in nauwe samenwerking met al dan niet ex-gevangenen.
Is er dan geen kritiek? Welja, een beetje die meteen een tip is voor de scenarist. Beperk volgende keer de dialogen en het is ook wat opletten met de verstaanbaarheid van de gesproken teksten die niet altijd even goed te volgen waren. Laten we zeggen dat je hier kon voelen dat er theatermensen aan het werk waren die niet uit de brede klassieke muziekwereld komen. Anderzijds is de prestatie des te opmerkelijker, vooral inhoudelijk, muzikaal onverbeterlijk, scenisch de onuitzichtelijke grijsheid van het gevangenisleven weergevend.
Tekst en compositie overtuigend over heel de lijn
Het gevangeniswezen in ons land heeft al jaar en dag niet de beste naam. De Belgische staat heeft de internationale veroordelingen aan elkaar geregen als een mislukt parelsnoer. Regisseur Thomas Bellinck kwam in zijn studiejaren als theatermaker in contact met gevangenen voor een project en de indrukken die hij toen opdeed, bleven hem altijd wat achtervolgen. De opdracht van OBV om een opera te schrijven bracht hem meteen bij de wereld van de misdaad. De verzamelde opera’s in heel de muziekgeschiedenis zijn zowaar één lang verhaal van verraad, jaloersheid, moord, bedrog en ga zo maar door en dat schijnt iedereen maar ‘normaal’ te vinden. Het is natuurlijk niet het echte leven, het zijn verhalen, maar al die situaties komen wel voor in het echte leven. Daar is het geen opera, daar is het harde realiteit. Schuldig en onschuldig, terecht en onterecht veroordeeld: je vindt het allemaal in de gevangenissen net als gevangenen die (te) lang wachten op hun proces terwijl ze in voorlopige hechtenis zitten. Dit alles bracht Bellinck ertoe om een verhaal uit te werken over het gevangenisleven. Daar wilde hij gevangenen zelf in betrekken en hier slaagde hij wonderwel in. De tekst is niet alleen van zijn hand, maar ook van bewust anoniem blijvende, sommige intussen ex-, gedetineerden.
Voor de muziek vond hij de juiste man op de juiste plaats: de Irakese in Gent wonende autodidact en zowat all round muzikant die nooit eerder opera hoorde: Osama Abdulrasol. Een muzikaal genie, een muzikaal wonder. Wat een sterke compositie, tonaal, harmonisch, zeer gebonden aan de tekst die ondersteund wordt soms zeer heftig, dan weer bijzonder subtiel. Niets is vergezocht, over en opnieuw bestudeerd tot en met, het is integendeel spontaan ontstane muziek, soms zeer meeslepend en ontroerend met melodieën die blijven hangen. Hoe heeft hij het toch kunnen waarmaken? Teksten te lezen krijgen die niet meteen van een prettig gehalte zijn, betrokken worden in het gevangeniswezen om het zo goed en zo kwaad het kan te begrijpen en dat muzikaal weer te geven en te benadrukken. Dit vraagt echt om meer, laten we uitkijken naar zijn volgende opera of muzikaal meeslepend spektakel dat de toekomst mag meehebben.
Dit alles wordt weergegeven in een eenvoudig decor, dat verwijst naar het historische decor van Beethovens Fidelio die een paar keer aan bod komt. De vier seizoenen volgen elkaar op en dat is het dan ook maar. Niks meer, niks minder. Ze bieden alleen verademing tijdens de wandeling, toch als er niet gestaakt wordt want dan is er geen wandeling, geen bezoek.
Acteurs: soms kippenvel
Het acteren op zich kon me best bekoren. Marjan De Schutter die zich onvoorstelbaar weet te vereenzelvigen met de vrouw wiens situatie ze weergeeft. Je zou kunnen wenen hoe ze de rol van de moeder die gevangen zit weergeeft. Een andere sterke vertolking was deze van Atta Nasser die eerder de simpele misdadiger is die misschien niet beter weet of het alles niet goed begrijpt / beseft wat er toch aan de hand is, waarom er zoveel geweld binnen de muren is, kromme organisatie enzomeer.
Soms iets moeilijker te verstaan, afhangende de taal (de acteurs spelen hun rol in afwisselend vier talen – Nederlands, Frans, Duits en Engels) waren Edith Saidanha en Jeroen Van der Ven al wisten ze zich wel zeer naar natuurlijke waarheid in hun rollen te (be)leven. Persoonlijk zou ik voor alleen Nederlands gekozen hebben, maar gezien de internationale samenstelling van de gedetineerden en het soms slecht of verkeerd elkaar begrijpen en verstaanbaar maken, kreeg je door de iets moeilijk overkomende dictie nog meer waarheidsgetrouw spel.
Zang ‘in het gevang’…
Vier acteurs en vier zangers. Wat een stemmen! Je zou zeggen dat, als ze er niet geweest waren, ze speciaal voor deze opera gemaakt werden. Het werden vier ontdekkingen voor mij – als je enkele jaren geen opera meer recenseert leer je nieuwe mensen kennen – die sterk overtuigden in de vertolking op zich, in de muzikaliteit, in de tekstuele inleving en het lijden individueel en in de groep, in de verwarring, in de onzekerheid, in het niet-weten-wat-en-wanneer-waarheen. De namen op een rij: bewuste sopraan Katharina Dain, benadrukkende bas-bariton Maurel Endong, droevige tenor Nattha Thammathi en ontroerende mezzosopraan Lotte Verstaen. Dit alles in zeer goede banen geleid door een perfect musicerend Symfonisch Orkest Opera Ballet Vlaanderen met aan het hoofd van dit alles dirigente Zoe Zeniodi.
Deze opera behoort, wat mij betreft, nu al tot het grotere repertoire. Net als alle opera’s die eeuwig bijblijven, mag het ook zo zijn met deze tijdloze opera, net zoals Fidelio waar terecht naar verwezen wordt omdat de band er is, niet is en toch is… Om af te ronden: hopelijk leert de politiek hieruit en groeit er de moed en de daadkracht om de scheve toestanden in het Belgische gevangeniswezen recht te trekken naar de normen en waarden van 2025 en niet langer naar deze van bijna twee eeuwen geleden.
