Vijfentwintig jaar geleden stond Bart Van Reyn voor een handvol jonge zangers. Wat begon als een klein koorproject groeide uit tot Octopus, een van de meest invloedrijke vocale ensembles van Vlaanderen.
Onder zijn leiding ontwikkelde het koor een herkenbare klank en een eigen identiteit, waarin precisie, overgave en menselijkheid hand in hand gaan. Vandaag is Van Reyn niet alleen artistiek leider van Octopus, maar ook chef-dirigent van het Vlaams Radiokoor. Aan Klassiek Centraal vertelt hij hoe hij bruggen bouwt tussen traditie en vernieuwing, tussen noten en menselijkheid, tussen idee en uitvoering.
Dirigeren als luisteren en ademen
Voor Van Reyn is dirigeren veel meer dan het slaan van een maat. Het is een voortdurend balanceren tussen communiceren, luisteren en structureren. “Het begint bij thuis de idee van een componist te doorgronden, over elke noot een voorstelling te maken van hoe die moet klinken. Vervolgens ga je naar een koor of orkest als een soort advocaat van de componist. Het echte werk begint pas wanneer je luistert naar wat je terugkrijgt. Het is een dans tussen utopie en realiteit waarin je constant verwikkeld bent: je hebt een idee van hoe het moet klinken, maar tegelijk moet je ook durven vertrekken van de klank van het ensemble.” “In mijn beginjaren was ik bijna keer op keer ontrouw aan de planning die ik zelf opgesteld had, waardoor je jezelf in nesten werkt. Nu weet ik precies hoeveel tijd een groep nodig heeft om concertwaardig te klinken.”
“Je hebt een idee van hoe het moet klinken, maar tegelijk moet je ook durven vertrekken van de klank van het ensemble. En dan is er de vijand: de tijd. Goed time management is van levensbelang. Na een aantal jaren leer je voelen wanneer je kunt doorspelen, wanneer detailwerk nodig is, en wanneer loslaten het juiste is.” Hij heeft geleerd afwisseling te zoeken tussen doorspelen en detailwerk en tegelijk alle delen repeteren die hij voorzien had: “Dat is een dans met de tijd waarin je gevoel en ervaring cruciaal zijn.” Samen ademen, ook met orkesten, vormt het fundament voor één klank. Stilte en leegte moet je dirigeren; soms zelfs het publiek. “Je dirigeert het publiek mee, tussen delen of aan het einde van een werk. De dirigent wordt dan regisseur van tijd en stilte.”
Overgave kan niet worden gerepeteerd. “De meeste tijd gaat in repetities naar precisie: ritme, intonatie, tekst, articulatie, samenspel, retoriek… Pas als dat op niveau is, komt overgave. En die kan je moeilijk simuleren: je voelt direct tijdens een concert dat een ensemble zich ongelooflijk gaat smijten. Dan laat je de precisie wat los en ga je mee in de inspiratie van het moment. Het is het moment om als dirigent ook onbekend terrein te verkennen samen met uitvoerders en publiek.” Ook fysieke aanwezigheid, adem, gebaar en houding beïnvloeden de klank. “Het is metafysisch. De lichaamstaal speelt een grote rol, en het blijft ook een mind game. Ik heb in masterclasses gezien hoe hetzelfde orkest onder verschillende dirigenten totaal anders klinkt.”
Stem en taal als verbinding
Voor Van Reyn is taal net zo belangrijk als klank. “Ik besteed veel aandacht aan de kleur van de taal en perfecte uitspraak. Zo creëer je homogeniteit en kristalheldere communicatie met het publiek. Het is essentieel dat zangers doordrongen zijn van wat ze zingen. Tenslotte is ook de componist van een tekst ooit vertrokken van een blad papier.” Het moment waarop een koor écht samen zingt, herken je aan kleine gebaren: oogcontact tussen de zangers, een glimlach. Pas dan luisteren zangers écht, los van de partituur. Zingen is bovendien een kwetsbaar vak. “Zingen is fysiek zwaarder dan bijvoorbeeld een strijkinstrument bespelen. Opbouwende kritiek komt directer binnen bij iemand die zelf het instrument is. Tegelijk is de menselijke stem het mooiste instrument; dat merk je ook aan de populariteit van vocale muziek bij het publiek. Dat maakt vocale muziek zo verbindend en onvervangbaar, zeker in een tijd die steeds digitaler wordt.”
“Vocale muziek is bij uitstek wat je live wilt meemaken: opera, oratorium, kerstconcerten, allemaal momenten van verbondenheid die AI nooit kan benaderen.” Van Reyn gelooft in menselijkheid in leiderschap. “De tijd van autoritaire dirigenten ligt achter ons. Ik voel me een primus inter pares: ik neem de leiding, maar er is altijd ruimte voor vragen en suggesties. Natuurlijk leiderschap bouw je op met een groep waar je langer mee samenwerkt, bij nieuwe ensembles begin je, en dat vind ik ook fascinerend, met een blanco blad.”
Historische praktijken en hedendaagse context
Van Reyn vertrekt graag vanuit het kleurenpalet van het instrumentarium van een componist en werkt graag met periodeorkesten. “Maar we spelen in moderne zalen, vaak veel groter dan vroeger, voor een publiek van vandaag dat niet zit te wachten op drie uur concerten waarin slechts delen uit werken worden gespeeld. Geïnformeerd ja, dogmatisch nee. Het doel is altijd de componist dienen, niet strikt historische regels volgen.” “De enige ‘juiste’ manier om Bach te zingen is niet noodzakelijk met knapenstemmen als sopranen; we zijn voorbij dat stadium. De context bepaalt hoe we het werk het best kunnen presenteren.”
Octopus: een idee dat blijft
De eerste dagen van Octopus staan Van Reyn nog scherp voor ogen. “Opwindend, en ik wou meteen alles. Die acht arme zangers lieten we meteen Bruckners ‘Christus factus est’ zingen, want daar was ik helemaal gek van.” Het koor groeide snel: van acht naar twaalf, zestien, en in 2002 naar 26 zangers. “Als een paar zangers niet beschikbaar waren, moesten we ‘onthoofd’ repeteren. Toen besefte ik: kwaliteit haal je uit kwantiteit. Zo groeide Octopus gestaag aan.”
“Het echte keerpunt kwam in 2010: vier keer Beethoven 9 met Symfonieorkest Vlaanderen, gevolgd door James MacMillans St John Passion. Complimenten van een wereldberoemde componist bevestigden dat het goed zat. We moesten we beginnen spreken van een Kamerkoor en Symfonisch Koor, een groot kwaliteitskoor dat podia kan delen met alle grote symfonische orkesten. In de jaren die daarop volgden maakten onvergetelijke momenten zoals in Théâtre des Champs-Elysées en de Tweede van Mahler met Budapest Festival Orchestra en Iván Fischer dit symfonische koorverhaal echt bijzonder.”
Vandaag telt Octopus 200 zangers, geselecteerd per project, met 327 concerten en 183 programma’s achter de rug. “In 2013 kregen we onverwacht 4 jaar subsidies en professionaliseerden we vooral het Kamerkoor. Onze a capella cd Birds of Paradise werd internationaal geprezen”. Octopus is meer dan een koor: “Het is een idee, waaraan honderden zangers hebben meegewerkt. Mensen komen en gaan, het idee blijft. De klank staat los van individuen, het koor klinkt altijd gelijkaardig, ondanks dat elke keer de groep anders is samengesteld. Het verlies van drie zangers heeft ons dichter bij elkaar gebracht, vooral toen we hen gezamenlijk de laatste eer bewezen met muziek.” De waarden blijven onveranderd: integriteit bij audities, balans tussen ervaring en jonge stemmen, een repertoire met Bach, Beethoven, Brahms, Händel, Haydn, Mozart en Mahler. Van Reyns ultieme droom: Mahler 8 in het Concertgebouw Amsterdam, “met beide zijkanten naast het orgel vol Octopus.”
Een kwart eeuw adem en overgave
Na 25 jaar blijkt bij Bart Van Reyn dat dirigeren niet alleen een handeling is, maar een manier van luisteren, verbinden en vormgeven. Octopus is uitgegroeid tot een klankwereld en een idee dat individuen overstijgt: mensen komen en gaan, het project blijft, en de herkenbare klank blijft behouden. Voor Van Reyn gaat het om de adem die de groep verbindt, de overgave die een concert uniek maakt en de menselijke nabijheid die elke uitvoering betekenis geeft. Eén woord vat het samen: overgave.
In elk optreden weerspiegelt de geest van Octopus dat muziek verbindt, inspireert en een kort moment de tijd doet stilstaan. Dat is misschien wel het mooiste resultaat van 25 jaar Octopus: een gemeenschap van stemmen, een idee dat blijft en een toekomst vol mogelijkheden. Vocale muziek blijft volgens Van Reyn de ultieme manier om menselijkheid en verbondenheid te ervaren, zeker in deze al maar meer digitale en individualistische wereld…
