Op initiatief van MATRIX [Centrum voor Nieuwe Muziek] is zopas met ‘Hoofd vol klanken – Verhalen uit de wereld van de muziek’ een gedurfd boek verschenen. Een boek met portretten van mensen die een idee in hun hoofd op muziek durfden te zetten. Gedurfd in zijn opzet door de variatie aan teksten en tekenstijlen. Gedurfd omdat het zich richt tot kinderen én volwassenen. Gedurfd ten slotte omdat de helft van de zestien geportretteerden vrouwen zijn. Alleen al het feit dat dat in de verf mag en moet worden gezet, spreekt boekdelen. Maar misschien zijn de tijden toch aan het veranderen. ‘Hadden jullie moeite om genoeg mannen te vinden’, vroeg een lezertje bij de boekvoorstelling.

Dit bijzondere boek is de vrucht van een samenwerking van (voornamelijk) vrouwen. Tijdens de coronaperiode – die voor veel creatievelingen achteraf bekeken toch zó vruchtbaar blijkt te zijn geweest – verzuchtte Rebecca Diependaele, hoofd van MATRIX, op een terrasje tegenover Annemarie Peeters dat ze droomde van een (jeugd)boek over muziek. Ze had immers een levendige herinnering aan de boeken van de gevierde jeugdschrijfster Gerda Van Cleemput over Mozart, Felix Mendelssohn en Clara Schumann die haar als kind hadden meegetrokken in de wereld van de muziek. Zouden ze dat niet kunnen overdoen met een boek over de zogenaamde ‘nieuwe muziek’? Annemarie – ‘schrijft, luistert, bedenkt en maakt muziek’ – was meteen gewonnen voor dat idee. Samen engageerden ze Emilie Lauwers, beeldend kunstenares die haar sporen al flink verdiende met de grafische vormgeving voor festivals als Lunalia en Musica Divina en nog meer muzikale en andere belevenissen.

Rijk en veelzijdig

Hoofd vol klanken werd in de handen van deze vrouwen een veelgelaagd boek waarin verschillende disciplines samenkomen. Wat meteen opvalt, is dat de zestien hoofdstukken stuk voor stuk een andere vormgeving hebben. Logisch, vindt Emilie Lauwers, want ook de ‘personages’ zijn verschillend. Ze werden geboren in de 20ste eeuw, maar groeiden op in verschillende landen en werelddelen, culturen en omstandigheden. ‘Het tekstmateriaal dat Annemarie me bood, was zo rijk en veelzijdig, dat het raar zou hebben gevoeld om te kiezen voor één tekenstijl. De vorm van de teksten was heel inspirerend. Soms ging het om krantenartikels, dan weer om speelsere verhaaltjes die vroegen om een stripverhaal bijvoorbeeld.’

Annemarie Peeters: ‘Elk verhaal is zo anders omdat elke persoon zo anders is. In hun levensverhaal én in hun muziek. Elke componist roept een heel eigen wereld op. Nadat ik, met de hulp van de mensen van Matrix, veel research gedaan had, en veel naar de muziek geluisterd had, zag ik ook op welke manier ik over hen wilde vertellen. Bij de een gebeurde dat aan de hand van brieven (Karel Goeyvaerts), bij een ander met krantenknipsels (Louis Andriessen) of een verhaal in de je-vorm (Meredith Monk).’

Het verhaal van de Finse Kaija Saariaho, die zo gefascineerd was door het noorderlicht en er klanken bij hoorde, gaf Emilie Lauwers een zwarte achtergrond met twinkelende illustraties.

Fantaseren

Soms volstond de research niet en moest Annemarie zelf in het hoofd van de componist/e kruipen, vertelde ze op de boekvoorstelling in Leuven. ‘Soms wilde ik van alles weten wat ik niet meer te weten kon komen. Waarom bijvoorbeeld wees Galina Oestvolskaja het huwelijksaanzoek van Dmitri Sjostakovitsj af en deed ze later zelfs denigrerend over haar leraar? Hun vele brieven zijn helaas verdwenen. Daarom heb ik de vrijheid genomen om te fantaseren. Niet alles wat in de verhalen staat is dus echt gebeurd. Maar dan geef ik dat ook aan in de documentaire pagina’s waarmee elk hoofdstuk wordt afgesloten.’

Tegelijk geven dergelijke al dan niet gefantaseerde verhalen je zin om te gaan googelen en verder lezen. Want, inderdaad, heeft Galina écht de brieven van Dmitri in de Neva gegooid? Het boek geeft alvast het gevoel dat je erg dicht bij de geportretteerden geraakt, zelfs als je ze voordien nog niet kende. Tekenend is dat ze met de voornaam beschreven en aangesproken worden. ‘We hebben dan ook het gevoel dat we ze al zo lang kennen. Ze zijn vrienden en vriendinnen geworden’, zei Emilie, die bij de boekvoorstelling al eens door Annemarie herinnerd moest worden aan de achternaam van een componist.

Proeflezertjes

Het boek is bedoeld ‘voor lezers van 9 tot 99 jaar’. ‘Dat de verhalen goed werken voor kinderen, konden we vastgestellen bij onze proeflezertjes uit de lagere school en de eerste graad van het middelbaar’, zegt Rebecca. ‘Sommige verhalen heb ik ook al voorgelezen aan mijn zoontje van zes jaar. Maar we hopen dat ook volwassenen ze allemaal graag zullen lezen.’

De maaksters hopen alleszins kinderen en jongeren mee te nemen in de wereld van de (nieuwe) muziek. Er valt ook veel te leren, meer dan alleen over muziek. En passant vernemen jeugdige lezers bijvoorbeeld meer over de oorlog in Vietnam (bij Pauline Oliveiros), over de krakersbeweging (bij Louis Andriessen), over stilte, geluid en het boeddhisme (John Cage), Expo 58 (Edgar Varèse en Iannis Xenakis), Sabena (Karel Goeyvaerts), de BBC (Daphne Oram), de Holocaust (György Ligeti), Stalin (Galina Oestvolskaja), de apocalyps en stokoude schildpadden (Meredith Monk), de ziekte ALS (Johanna Magdalena Beyer) en nog veel meer. Moeilijke woorden worden niet uit de weg gegaan. Maar het is allemaal makkelijk te snappen. Overigens, hoeft een kind alles te begrijpen? Altijd blijft er wel iets hangen. En het gaat om geprikkeld worden en meer willen weten.

Wat is muziek?

De maaksters wilden ook opentrekken wie of wat een componist is. Dat hoeven alvast niet allemaal mozartiaanse wonderkinderen te zijn. Componisten kunnen oorlogsvluchtelingen zijn, of verlegen meisjes die gebuisd waren voor het toelatingsexamen op het conservatorium, mensen zoals u en ik met twijfels en onzekerheden. Of mensen die, zoals Mark Applebaum, zomaar wat spullen pakken en er een ‘instrument’ mee knutselen waar vreemdsoortige geluiden uit komen. Of die een ‘partituur’ schreef voor drie dirigenten die heftig met hun armen mogen zwaaien terwijl er geen noot te horen is. Want hij vindt (klassieke) muziek ‘toch zo saai’… Wat is overigens ‘muziek’?

‘Ik hoop dat ons boek voor jonge mensen een aansporing is om te durven’, zegt Annemarie. ‘Want daarvoor heb ik tijdens het schrijven enorm bewondering gekregen: zelfs als ze niet wisten of het idee in hun hoofd zinnig was, of het zou werken of niet, en of ze het wel zouden kunnen, probeerden deze componisten het gewoon. Dat heeft me veel geleerd en daardoor durf ook ik nu dingen die ik vroeger niet durfde. Dus als je een idee in je hoofd hebt:, gewoon doen!’

Helft vrouwen

Wellicht zijn ook voor veel volwassenen, voor wie nieuwe muziek toch nog altijd minder vertrouwd in de oren klinkt, nogal wat namen van geportretteerden nieuw. Rebecca: ‘Ook voor ons zijn er figuren bij die wij aanvankelijk niet zo goed kenden. We kozen bovendien niet voor de usual suspects, zoals een Pierre Boulez of een Karlheinz Stockhausen, die zichzelf voldoende op een piëdestal gehesen hebben. Al komt Stockhausen wel aan bod als vriend van Karel Goeyvaerts. Na een lange brainstorm, onder meer op basis van het handboek van Mark Delaere, Een kleine muziekgeschiedenis van hier en nu, kwamen we tot een longlist waarvan we uiteindelijk zestien namen over gehouden hebben.’

Opmerkelijk: van meet af aan stond het voor de maaksters vast dat de helft van de geportretteerden vrouwen moesten zijn, waarmee ze nog beter wilden doen dan de 40/60-verhouding in het boek van Delaere (overigens ook een initiatief van MATRIX).

‘Elke kunstenares stelt op een bepaald moment vast dat het in de lessen en cursussen over kunst, muziek of literatuurgeschiedenis bijna alleen maar over mannen gaat’, legt Annemarie uit voor de kinderen in de zaal. ‘Als vrouw kan je je dan beginnen af te vragen wat je daar zit te doen. Pas je wel in dat verhaal? Je kan beginnen te denken dat vrouwen toch minder goed zijn. Want zo dacht men er in het verleden over. Daarom schreef men niet over hen en programmeerde men ze ook niet. Gelukkig is dat aan het veranderen.’

De geschiedenis zwijgt

Uitermate illustratief in dat verband is het laatste hoofdstuk, gewijd aan Johanna Magdalena Beyer. Johanna wie? Wel ja, een componiste die volslagen vergeten was, gewoon omdat niemand in haar geïnteresseerd was. ‘Dus heeft ook niemand de moeite gedaan om dingen over hen op te schrijven’, luidt het in een soort verantwoording tot besluit van het boek. ‘En dus heeft wie vandaag toch iets over hen te weten wil komen een heel groot probleem: de geschiedenis zwijgt!’ Tot er dan toch enkele onderzoekers, veeleer bij toeval, getriggerd werden en vaststelden dat die Johanna een ‘top-mens’ was en haar muziek ‘zo ongelofelijk spannend’ is.

‘Maar natuurlijk vinden wij de muziek van mannen ook goed en belangrijk’, voegde Annemie er met een knipoog aan toe op de boekvoorstelling. Bij die gelegenheid was het aan een leesjury van drie jonge kinderen om de vragen te stellen. Dat de tijden inderdaad misschien toch aan het veranderen zijn, bleek uit de verrassende vraag van Ilya: ‘Hadden jullie meteen evenveel mannen als vrouwen voor jullie boek of hadden jullie moeite om genoeg mannen te vinden?’…

Sowieso stonden er nog veel meer vrouwen op het verlanglijstje, reageerde Annemarie, genoeg voor nog een volgend boek misschien. Het deed me denken aan de vaststelling van Annelies Van Parys toen ik haar interviewde: ‘Misschien wel twee derde van de leading composers zijn vandaag vrouwen.’

Gekleurde streepjes

Je hoeft het boek niet van kaft tot kaft te lezen. Je kan erin bladeren en grasduinen. De volgorde van de hoofdstukken is trouwens grotendeels willekeurig, een chronologie had weinig zin. ‘Toen alle teksten en illustraties klaar waren, hebben we alle bladen op de grond gelegd en gekozen hoe we ze wilden rangschikken’, legt Rebecca uit.

Dat werkproces kreeg bovendien een weerslag op de cover van het boek. Daarop figureren rijen gekleurde streepjes, die blijken te staan voor het aantal bladzijden dat elk hoofdtuk telt en het kleurenpalet ervan. Emilie: ‘Zestien uiteenlopende personages in één beeld vatten vond ik niet evident. Maar op een bepaald moment kwamen we uit op een schetsboekje van Iannis Xenakis, een soort visuele partituur. Dat gaf mij als beeldend kunstenaar die in de wereld van de muziek trad, het idee om daarvan een eigen versie te maken, met streepjes en kleuren en potloodaantekeningen. Je kunt de cover dus beschouwen als de partituur van het boek.’

Luisteren

Alleen over de plaats van het hoofdstuk met veel uitleg over elektronische muziek – dat halverwege kwam te staan – en over het eerste en het laatste hoofdstuk waren de maaksters het vrij snel eens, voegt Rebecca nog toe. In het eerste kruip je mee in het hoofd van de Amerikaanse componiste en accordeoniste Pauline Oliveros, die het begrip deep listening muntte. ‘Ook wij leggen de focus op luisteren’, benadrukt Annemarie tot slot. ‘Luisteren is zó belangrijk. Het zou mooi zijn, mochten we dat kunnen meegeven aan onze lezers.’

• Annemarie Peeters en Emilie Lauwers: Hoofd vol klanken – Verhalen uit de wereld van de muziek, Borgerhoff & Lamberigts, 224 p.
• Luisteren kan je uitgebreid via de luisterpagina op de website bij het boek.
• Deze recensie is ook verschenen op de blog Notities van een vrouw aan de piano.