Op dinsdag 17 juni om 20u30 vormt de Sint-Michiel Vredeskerk in Leuven het decor voor een uitzonderlijke muzikale ontmoeting. Onder het motto Bach & Mozart: dubbel meesterschap brengen organisten Jean-Philippe Merckaert en Megumi Tokuoka hulde aan twee van de grootste componisten uit de westerse muziekgeschiedenis. Maar dit concert is meer dan een hommage: het is een verkenning van muzikale traditie, vernieuwing én verbeelding. Wat als Mozart net als Bach een aanzienlijk orgelrepertoire had nagelaten?

een denkbeeldige Mozart

Wolfgang Amadeus Mozart (1756–1791) noemde het orgel ooit liefkozend “de koningin der instrumenten”. Toch liet hij slechts een handvol werken na waarin het orgel een prominente rol speelt. Wat als hij ouder was geworden en zijn functie als kapelmeester van de Weense Stephansdom decennialang had vervuld? Zouden we dan niet een volwaardig corpus aan orgelmuziek hebben gekend, zoals bij Johann Sebastian Bach (1685–1750)?

Het is een gedachte-experiment dat dit concert inspireert. Geen Mozart aan de fortepiano, maar aan het orgelklavier. Geen operahuis of concertzaal, maar de ingetogen sfeer van een kerkruimte. Geen publiek dat applaudisseert, maar een sacrale stilte die resoneert met elke noot.

het orgel als historische barometer

Wim Winters, titularis-organist van het Contiusorgel in de Sint-Michielskerk en lid van de Artistieke Raad van de Contius Foundation, en orgelbouwer Joris Potvlieghe plaatsen de confrontatie tussen Bach en Mozart in een bredere historische context. In de tijd van Bach was het orgel de spil van het muziekleven. “De organist en kapelmeester waren de kernfiguren binnen het muzikale landschap van de 18de eeuw,” aldus Potvlieghe. “Maar bij de opkomst van Mozart begon die wereld te verschuiven.”

In het laat-achttiende-eeuwse Europa verloor de kerk haar monopolie op muziekproductie. Componisten gingen steeds meer werken voor het burgerlijke concertpubliek. Kunstenaars als Mozart en later Beethoven werden zelfstandige ondernemers in plaats van hof- of kerkfunctionarissen. Het orgel, ooit het kloppende hart van het muziekleven, werd een curiosum: groots in gestalte, maar opzijgeschoven in de nieuwe burgerlijke muziekcultuur.

een historische ontmoeting

Toch zijn er momenten waarop de werelden van Bach en Mozart elkaar bijna tastbaar raken. Zo vertelt Winters over een fascinerend voorval tijdens Mozarts bezoek aan Leipzig in 1789. Daar ontmoette hij een leerling van Bach die hem uitdaagde tot een improvisatorisch duel. Mozart reageerde met een fuga die volgens getuigen nog complexer was dan wat de leerling zelf had laten horen. Dát was geen toeval, maar getuigde van een doorgedreven beheersing van het contrapunt.

Een ander memorabel moment speelde zich af toen Mozart een uitvoering van een cantate van Bach hoorde. Hij was zo onder de indruk dat hij de partituur wilde inkijken, ze helemaal overschreef en zich luidop verwonderde dat hij er zelf nog iets van kon leren. Een mooi bewijs dat Mozart, zelfs in zijn late jaren, open bleef staan voor de diepte en structuur van Bachs oeuvre. Zijn Fantasia in f en dubbelfuga getuigen van die laatbloeierige fascinatie voor polyfonie en orgelstijl.

renaissance van een instrument

Na Mozarts dood bleef het orgel eeuwenlang op de achtergrond. Het publiek en de podia hadden hun aandacht verlegd naar de symfonie, de opera en het virtuoze soloconcerto. Alleen in besloten kringen werd Bachs muziek verder gekoesterd, vaak in de vorm van handgeschreven kopieën. Mozart kreeg via graaf Gottfried van Swieten toegang tot zulke manuscripten, waaronder Das wohltemperierte Klavier.

Het was pas met Felix Mendelssohn-Bartholdy’s legendarische uitvoering van Matthäuspassion (1829) dat Bachs muziek opnieuw breed ingang vond. Dit leidde niet alleen tot een herwaardering van Bachs composities, maar ook tot een vernieuwde belangstelling voor het orgel als expressief instrument. De herontdekking van het barokorgel ging hand in hand met een bredere historische bewustwording van muzikale tradities. En vandaag, dankzij uitvoerders als Jean-Philippe Merckaert en Megumi Tokuoka, blijft die geest springlevend.

twee meesters, één podium

Het concert Bach & Mozart: dubbel meesterschap belooft dus meer dan een muzikale uitvoering. Het is een evocatie van twee werelden: de ene geworteld in het lutherse Noord-Duitsland van de 18de eeuw, de andere in het bruisende, kosmopolitische Wenen. Bach staat voor de diepgravende theologische symboliek en structurele perfectie; Mozart voor de emotionele kracht en melodische souplesse van de Verlichting. Samen belichamen ze een brug tussen spiritualiteit en humanisme.

Dat de uitvoering plaatsvindt op het Contiusorgel in de Sint-Michiel Vredeskerk, is geen toeval. Dit instrument, gebouwd naar historische voorbeelden, is een eerbetoon aan het barokke klankideaal en biedt tegelijk een frisse kijk op het potentieel van het orgel binnen een modern concertkader. Merckaert en Tokuoka kennen het instrument door en door en weten zowel het technische raffinement als de emotionele diepgang van het repertoire ten volle uit te buiten.