E.T.A. Hoffmann schreef in 1816 het sprookje ‘Der Sandmann’. Alles draait om de kleine Nathanael die gelooft dat de dood van zijn vader te maken heeft met de zandman, over wie zijn moeder vaak vertelt. Deze zou zand strooien in de ogen van kinderen die niet willen slapen, tot ze bloederig uit hun kassen rollen. Niettegenstaande de tropische temperatuur én het begin van de grote vakantie kreeg deSingel full house voor de voorstelling van Der Sandmann.
Hoffmann bevindt zich met zijn verhalen in een ontwikkeling van de tijdsgeest waarbij de demonische dreiging van spoken en andere griezels zich verplaatst van de bovennatuurlijke schemerwereld naar het menselijke innerlijk. Dit verhaal, en de menselijke psyché, biedt een breed scala aan interpretatieve benaderingen. Gefundenes Fressen voor geïnspireerde theatermakers.
Regie
Robert Wilson, de avant-gardistische theatermaker, regelmatig te gast in deSingel, hoeft geen introductie. Zijn leeftijd rukt gestaag op naar de 80, maar lenig van geest, blijft hij met zijn vormexperimenten verbazen. Een man van vele markten thuis. Hij studeerde bedrijfskunde, vervolgens interieurontwerp, waarna hij zijn eigen experimentele theatergroep opstartte. Een selfmade man in het theatervak, die als geen ander een ruimte weet te vullen met zijn extreme verbeelding en verschillende elementen, decor, kostuums, grime, muziek, weet te versmelten tot een sterk composiet. Het oeuvre van Hoffmann is iets naar zijn gading met hallucinaties, humor, het bovennatuurlijke en demonische, elementen waarmee hij jongleert.
Muziek
Wilson liet zich bijstaan door de Italiaans-Britse rockartieste Anna Calvi, een bijzonder veelzijdige dame. Ze studeerde viool maar maakt nu furore met haar gitaarspel. Voor haar debuutalbum in 2011 ontving ze meteen de European Border Breakers Award en nog tal van prijzen. Bovendien beschikt ze over een krachtige, veelzijdige operastem. Zij componeerde nieuwe muziek voor deze donkere musical. Het resultaat is een grillige soundscape: soms loeihard en dan weer zacht als een wiegelied. De energie en creativiteit van beide kunstenaars zorgt voor een hallucinant concept.
Scenografie
Het eerste deel voor de pauze is boeiend, houdt de aandacht vast. Wilson sleurt de toeschouwer, meteen bij het betreden van de zaal, in het verhaal. Op de nagenoeg kale scène staat links een soort van grillige boom met daaronder een bed met een oude man erop. Hij lijkt de laatste minuten van zijn leven weg te tellen en slaakt zo nu en dan een ijselijke kreet, naast hem staat een dwerg. Rechts een actrice. Yi-An Cheng speelt de levensechte opwindbare pop Olimpia, sleutel in de rug, ze draait stil om haar as. Alle acteurs zijn wit geschminkt. Alleen de ogen zijn zwaar aangezet, ook de mond heeft kleur. De kledingstijl refereert naar de 19de eeuw.
De bewegingstaal van de acteurs is gestileerd, sterk mimisch en heeft iets van poppentheater met hoekige bewegingen. Licht en donker wordt sterk uitgespeeld. Door een uitgekiende belichting lijken de personages wel uitgeknipte donkere profielen wanneer ze over de scène evolueren (in de 18de en 19de, eeuw, voor de fotografie haar intrede deed, was het maken van silhouetportretten bijzonder populair). Wilson creëert beeld voor beeld en laat de stukjes in zijn verbeelding over elkaar vloeien, zodat hij ze aan elkaar kan passen en licht, kleur, klank en structuur één coherent geheel laat vormen. Hij toont wat onder de oppervlakte schuilgaat, het sprankje kleur in de diepste kern. Het lijkt op momenten wel op moleculaire diffusie. Hier dit, daar dat. Hij weet elk moment in beweging te vangen, tijd en ruimte toe te voegen op de scène. Uit het geheel spat een uitzonderlijke kunstzinnigheid.
De voorstelling zit vol visuele prikkels. De toeschouwer wordt ondergedompeld in een delirium van kleur: gifgroen, smaragdgroen, bloedrood, nachtblauw met zwarte vegen naargelang de emotie. Al die effecten vragen precisiewerk van de acteurs. De ene scène vervloeit moeiteloos in de andere. Christian Friedel die Nathanael speelt, vertolkt met glans het balorige jongetje dat niet naar bed wil en nog allerlei smoesjes bedenkt om het slapengaan nog even uit te stellen. Dan komt ‘Der Sandmann’ op de proppen. Het fond doek wordt één verzameling van kinderogen. Wanneer Der Sandmann onverrichter zake afdruipt weerklinkt het geleende liedje ‘Twee ogen zo blauw’. Moeder en zoon dansen een walsje. Ze hebben prachtige stemmen met een mooi timbre dat zowel teder als fel kan kleuren.
Tweede deel
Na de pauze vlot het echter minder. Nathanael is groot geworden en is verloofd. Humor komt zo nu en dan om de hoek kijken wanneer hij een brief naar zijn geliefde schrijft met een enorme veer die bij het schrijven veel weg heeft van de kwispelende staart van een hond. Hij krijgt een verrekijker van Der Sandmann, maar betaalt hem niet voldoende, en ontdekt Olimpia: een mooie vrouw, maar star en onbezield. Dan sleept de handeling zich bij momenten voort. De eerste ombouw van de scène voor de spiegelzaal voor het bal wordt op een speelse manier opgevangen door de orkestleden.
Het bal is georganiseerd door de vader van Olimpia om zijn creatie, een technisch meesterwerk, voor te stellen. De draaiende spiegels, zorgen voor een weelderig effect. Zij mag een liedje zingen, maar valt halfweg stil. Ze wordt weer opgedraaid en gaat verder. Nathanael verklaart zijn liefde. Der Sandmann komt langs en wreekt zich op de mechanische pop. Hij rukt haar ogen uit tot ontsteltenis van Nathanael. Dan moet de spiegelzaal weer afgebroken worden en komt de magiër een stepdansje plaatsen. Dit is er met de haren bijgesleurd, waardoor het ritme van de voorstelling een tweede stevige knauw krijgt. De enscenering verglijdt een beetje té veel in vernuft waardoor Wilson grip verliest. Een radeloze Nathaneal wil zijn verloofde vermoorden, maar kan nog net op tijd tegengehouden worden. Hij eindigt in een bed in een krankzinnigengesticht? Hier zou de voorstelling voor mij mogen stoppen. Maar dan wordt er nog een samenzang aan gekoppeld door heel de cast: ‘Open a window in your room’.
Alles bij elkaar is ‘Der Sandmann’ vooral scenografisch een tour de force door de donkere energie. Wat de acteurs presteren is fascinerend en vergt alle respect. Iedereen geeft authenticiteit aan zijn rol. De acteurs van het Düsseldorfer Schauspielhaus doen de nobele kunst van het toneelspelen én zang alle eer aan. De muziek is oké maar niet overweldigend. Ze mist maturiteit en bezwerende intensiteit. Het orkest speelt met de vereiste ritmische panache.
Niettegenstaande deze kritische kanttekeningen kon Der Sandmann op veel bijval rekenen.
- WAT: E.T.A. Hoffmann ‘Der Sandmann’
- WIE: Düsseldorfer Schauspielhaus
- REGIE: Robert Wilson
- MUZIEK: Anna Calvi
- WAAR & WANNEER: deSingel Antwerpen, 30 juin 2018
- FOTO’S: deSingel
