Hoe je van een anonieme verhuizer uitgroeit tot de toonaangevende vernieuwer van klassieke muziek. Ziedaar de American Dream van componist Steve Reich, verteld door een webtentoonstelling van MATRIX, in opdracht van De Bijloke. Een creatieve oplossing die veel in haar mars heeft.

Zoals zoveel van zijn collega’s is Steve Reich (New York, °1936) muzikaal opgevoed met Schubert en Beethoven. Maar toen hij op 14-jarige leeftijd de eerste noten hoorde van Stravinsky’s Le Sacre du Printemps werd zijn horizon onherroepelijk verlegd naar wat hij uiteindelijk is geworden: een van de spraakmakende vernieuwers van de 20e-eeuwse klassieke muziek. Reich’s eerste grote vernieuwing was phase shifting, een techniek waarbij twee instrumenten dezelfde melodie spelen maar eerst ritmisch uit elkaar lopen (out of sync) en later in unisono de draad weer oppakken. Het effect is een combinatie van contrapunt dat uitmondt in een electronisch canon. Bekende composities zijn It’s Gonna Rain (1965, voor tape), Come Out (1966, voor tape) en Piano Phase (1967, voor twee piano’s). Een andere bron van innovatie was Reich’s (korte) verblijf in Ghana (1970) waar hij bij het Ewe-volk kennismaakte met hun toontaal. Kort daarna begon hij aan het percussiestuk Drumming (1971), dat uitsluitend bestaat uit ritmen die variëren in toonhoogte, timbre en timing. Melodie en toonaard zijn afwezig.

Gradueel compositieproces
Reichs wereld is een dorp. Hij haalt zijn ideeën van overal. Van de saxofonist John Coltrane en de groep Radiohead gebruikte hij nieuw materiaal voor harmonieën. In Indonesië bestudeerde hij de gamelan, in Israël leerde hij Hebreeuwse liedkunst. En passant pakte hij ook belangstelling voor de Arabische en Israëlische geschiedenis op. Daaruit ontstond het multimediaproject The Cave (1993), dat hij samen met zijn echtgenote, de videokunstenares Beryl Korot, ontwikkelde. Een essentieel kenmerk van Reichs universum is het graduele karakter van zijn compositorisch proces. Zijn ambitie is dat er een hoorbaar verband moet zijn tussen de stappen in het creatieve proces en de manier waarop de muziek klinkt, zoals in Drumming. Er zijn talloze andere voorbeelden van zijn onbevangen honger naar meer & anders. In Tehillim (1981, “lofzang”) mengt hij hedendaags taalgebruik met oud-Hebreeuws, en gebruikt hij Europees contrapunt en Afrikaanse percussie. In Different Trains (1988) en Three Tales (2002) combineert hij vooraf opgenomen geluidssamples met live muziek (speech melody). Reichs meest succesvolle stuk is waarschijnlijk Music for 18 Musicians (1978), waarin de mondiale muziekcultuur aan bod komt: Javaanse gamelan, Afrikaanse percussie, Europese polyfonie uit de 12e eeuw, en dat alles tegen een achtergrond van repetitieve motieven van piano en percussie, met slepende lijnen van stemmen en fluit.

Alternatief parcours
De webtentoonstelling Steve Reich 360° is ontstaan op initiatief van muziekcentrum De Bijloke uit Gent en gemaakt door MATRIX, Centrum voor Nieuwe Muziek, in Leuven. Reich is een van de componisten die dit seizoen extra aandacht van De Bijloke krijgt. Maarten Quanten, programmator nieuwe muziek bij De Bijloke, is enthousiast over het resultaat. “Het was oorspronkelijk de bedoeling om een fysieke tentoonstelling rond Reich te maken, maar de coronaperikelen hebben ons gedwongen een alternatief parcours in te slaan. Het resultaat is heel interessant, deze aanpak leent zich goed om de hoofdlijnen van Reich’s werk uit de verf te laten komen”, vertelt hij.
De expositie is opgebouwd uit een kennismaking met de vijf wezenskenmerken van Reich als componist. Naast het eerdergenoemde gradueel compositorisch proces zijn dat het gebruik van tape & sampler en percussie onder niet-westerse invloed. Ook wordt aandacht besteed aan zijn rol als documentairemaker, waarin zijn werk Different Trains als voorbeeld wordt genoemd. Tenslotte komt Reich in beeld als maatschappijcriticus: de aanslagen 9/11, de Cubacrisis van 1962 en de compositie Come Out, waarin politiegeweld tegen zwarte jongeren centraal staat. De webexpositie bestaat verder uit een long-read van Elias Van Dyck over het (Amerikaanse) minimalisme en een tijdlijn waarin de biografie van Reich wordt gepresenteerd. Het geheel wordt gecompleteerd door trailers en opnamen van YouTube plus talrijke verwijzingen naar de blokken over Reich’s compositorische kenmerken, aangevuld met tips over ander lees- en luistermateriaal. De samenstellers hebben de nadruk gelegd op het informatieve gehalte van de expositie. Er is bijvoorbeeld minder aandacht voor het onbegrip dat Reich vooral aan het begin van zijn carrière had. De kijker blijft daardoor in het ongewisse van de elementen zijn latere succes hebben bepaald.

Toegevoegde waarde
Deze webexpositie maakt duidelijk dat zij niet hoeft onder te doen voor een fysieke tentoonstelling. Voor de luisterfragmenten die close listening vereisen betekent deze digitale versie een verhoogde toegevoegde waarde. Met al zijn kennis en ervaring op het gebied van electronics moet zelfs Reich weleens de duimen leggen voor de belabberde akoestische kwaliteit van sommige concertzalen. In de plaats daarvan maken hoofdtelefoon en een comfortabele zetel de ervaring van een webtentoonstelling zeer intens. Beperkingen van fysieke ruimte of van het aantal pagina’s in een programmaboekje vallen eveneens weg. Plus: je kan er zelfs voor kiezen om je de long-read te laten voorlezen (Ann Eysermans). De Bijloke heeft de smaak te pakken gekregen. Maarten Quanten: “Wij willen hier zeker mee doorgaan. Componisten als Ligeti, Berio, Cage, Boulez en Stockhausen lenen zich heel goed voor een webtentoonstelling. Bovendien levert dit format een solide bijdrage aan archief-opbouw”, aldus Quanten.
Wordt vervolgd.

• WAT: Webtentoonstelling Steve Reich 360°
• WIE: MATRIX, in opdracht van De Bijloke
  Concept: Melissa Portaels, Rebecca Diependaele
  Teksten: Elias Van Dyck, Melissa Portaels, Rebecca Diependaele
  Ontwerp en realisatie website: Klaas Coulembier
• DATUM: tot 31 juli
• LINK: matrix-new-music.be/nl/online-expo-steve-reich
• FOTO’s: MATRIX, Wall Street Journal, The Guardian