Pianist en componist Brecht Valckenaers, geboren in de 21^e eeuw en dol op de muziek van de vorige eeuw, lijkt wel de belichaming van Festival 20-21 en Transit. Voor deze editie gaf artistiek directeur Pieter Bergé hem de opdracht om Musica ricercata naar zijn hand te zetten en op een zeer persoonlijke manier aan het publiek te presenteren.

1951
De carrière van componist Györgi Ligeti (1923 – 2006) is amper begonnen en hij  bevindt zich al op een doodlopend pad. Het werkkamp, waar hij omwille van zijn joodse afkomst de gele band moest dragen overleeft hij, maar zijn vader, broer, oom en tante komen niet levend terug uit Bergen-Belsen, Auschwitz en Mauthausen.

Kort na het naziregime krijgt Hongarije alweer een nieuwe onderdrukker over zich heen, het Stalinisme. De 27-jarige Ligeti doceert aan de Franz Liszt Academie in  Boedapest, maar het politieke klimaat is zo repressief dat hij nauwelijks weet waarmee zijn tijdgenoten Stockhausen of Boulez elders zoal bezig zijn.

Om geen muziek voor partijpropaganda te moeten schrijven begraaft hij zich in wetenschappelijk onderzoek naar volksmuziek, zoals Bartok en Kodály eerder al deden. In 1956 zal hij net zoals 200.000 anderen voor de grote exodus kiezen. In een trein verscholen onder een berg postzakken onderneemt hij een levensgevaarlijke vlucht naar het Westen die hem naar Wenen, Keulen, Darmstadt en Parijs leidt, om nooit meer naar Boedapest of zijn geboortegrond in Transsylvanië terug te keren.

Ex Nihilo

In 1951 I began to experiment with very simple structures of rhythms and sonorities as if to build up a ‘new music’ from nothing. What can I do with a single note? With its octave? With an interval? With two intervals? With certain rhythmic relationships?

Györgi Ligeti.

Musica ricercata is een elfdelige cyclus waarin Ligeti zoekt naar een nieuwe taal, bijna uit het niets, soms veel doet met zeer weinig materiaal. In deel I gebruikt hij slechts twee noten: de A op alle mogelijke plaatsen van het klavier en helemaal op het einde tweemaal D als een soort oplossing. Voor deel II kiest hij drie (andere) noten, deel III vier noten enzovoort …  om te eindigen met de 12 noten in deel XI. Zo spaarzaam als hij de noten gebruikt, zo kwistig springt hij om met het combineren van de meest uiteenlopende ritmes en experimenteert hij volop met textuur, dynamiek en emotionele expressie.

In slechts twee delen verwijst Ligeti naar andere componisten. Deel IX is een in memoriam voor Béla Bartók die hij bewonderde én van wie hij probeerde los te komen. Het slotdeel XI, dat is opgebouwd als een soort fuga, is een hommage aan de Italiaanse componist en virtuoze  klavierspeler Girolami Frescobaldi (1583-1643) die het ricercar, de voorloper van de fuga, tot bloei heeft gebracht. De partituur van zijn ‘gevaarlijk’ experiment heeft Ligeti in een lade bewaard, de creatie van Musica ricercata gebeurde in 1969 in het Zweedse Sundsvall.

2024
Van vijf bladzijden Ex Nihilo is de inkt nog nat. Leuvenaar, geboren in de 21^e eeuw en dol op de muziek van de vorige eeuw, lijkt pianist en componist Brecht Valckenaers wel de belichaming van Festival 20-21 en Transit. Voor deze editie gaf artistiek directeur Pieter Bergé hem de opdracht om Musica ricercata naar zijn hand te zetten en op een zeer persoonlijke manier aan het publiek te presenteren.

De reeks compositiestudies, zoals Ligeti ze zelf noemde, waren niet bedoeld als een eindproduct of concertprogramma waar de delen logisch uit elkaar voortvloeien. In de uitvoering van Brecht Valckenaers verdwijnt dat fragmentarische karakter door de toevoeging van zowel vijf eigen interludia als vijf verbindende fragmenten van Lachenmann, Kurtag, Crumb, Cowell en Bartók. 26 minuten etudes groeien uit tot een organisch concertstuk van 70 minuten. Weinig festivals die een piepjonge maar veelbelovende musicus zoveel vrijheid en verantwoordelijkheid zouden geven en zich aan een dergelijk avontuur zouden wagen.

CDW Jij bent nog jonger dan Ligeti toen hij zijn Musica ricercata schreef, hoe voelt het om deze mooie opdracht te krijgen?
BV “Zonder mij met Ligeti te vergelijken, maar als componist sta ik een beetje op hetzelfde punt, ik ben ook erg zoekende. In mijn vijf studies probeer ik mijn eigen grenzen tot in het extreme te verleggen. Vooral op gebied van ritme, wat een primaire obsessie van mij is, in een vorig leven was ik drummer. Ik gebruik graag verschillende ritmes en maatsoorten tegelijkertijd waarbij de linkerhand echt niet wil weten wat de rechter- uitvoert. In mijn etude Distorting Time lijkt het alsof de muziek de tijd helemaal verwringt en vervormt zoals een lachspiegel in het spiegelpaleis doet. Ach, soms zijn de uitleg en de notatie veel ingewikkelder dan het klinkende eindresultaat.”

CDW Op welke manier heb je passende muziek van vijf andere componisten gekozen?
BV “Oh, het heeft mij ettelijke maanden van véél luisteren en nauwkeurig afwegen gevraagd. Uiteindelijk ben ik tot vijf fragmenten gekomen waarin een componist de piano als instrument heel duidelijk ex nihilo benadert of herontdekt. Henry Cowell werkt met clusters die met armen op het klavier gespeeld worden, Györgi Kurtag vraagt in zijn inleiding (fragment uit Játékok) letterlijk om de piano onbevangen als een kind te benaderen. En dan George Crumb, dat is een speeltuin, waar je op heel onorthodoxe wijze, de mogelijkheden van de piano kan verkennen, maar altijd muzikaal, in dienst van de muziek.

Door zoveel te beluisteren heb ik weer enorm veel opgestoken over de muziek uit de 20^e eeuw. Eigenlijk ben ik heel tevreden met de natuurlijke overgangen die ik heb gecreëerd. Waar het stuk van Ligeti ophoudt, ga ik zonder onderbreking verder met iets van mezelf of iemand anders, de drie verhaallijnen lopen organisch in elkaar over, alsof ik een muzikale puzzel heb gelegd die uitmondt in een collage-concert.”

CDW In 1993 liet een documentairemaker actuele filmbeelden zien van Ligeti’s geboorteplek  in Roemenië, waarvan hij nog bitter weinig herkende, maar tot zijn grote verbazing herinnerde de componist zich meteen de klank van de klokken. ‘C’ est fou! Les cloches sont encore toujours les mêmes.’. In jouw Ex Nihilo-versie komen ook aardig wat klokken voor.
BV “Zeker, klokken zijn als het ware een subthema in het concert. Ze zijn te horen in Glockenturm uit Ein Kinderspiel van Helmut Lachenmann en in de hommage van Györgi Kurtag (Ligeti’s boezemvriend) aan hun gemeenschappelijke compositieleraar Sándor Veress. Maar ook in mijn laatste etude en in Ligeti’s hommage aan Bartok luiden de klokken.

De Amerikaanse filmregisseur Stanley Kubrick heeft voor Ligeti de deur naar het grote, internationale publiek geopend en mag met recht zijn ambassadeur en grote fan worden genoemd. In de soundtrack van A Space Odyssey (1968) gebruikte hij weliswaar zonder toelating maar liefst vier fragmenten van muziek van Ligeti Requiem, Lux Aeterna, Atmosphères en Aventures. Mesto, rigido e cerimoniale, deel II uit Musica ricercata, die Ligeti beschreven heeft als een ‘mes in Stalin’s hart’, draagt absoluut bij tot de beklemmende sfeer in de erotische thriller Eyes wide shut (1999). Of de meeste bioscoopbezoekers de aftiteling lezen en interesse hebben voor de componisten, is maar de vraag. Als u het ons vraagt, wordt het collageconcert Ex Nihilo op zijn beurt een absolute hommage aan Györgi Ligeti.

Brecht Valckenaers (°2000) Kreeg op zijn 15^e al toegang tot het Jong Conservatorium in Antwerpen, waar hij onder de vleugels werd genomen door Nicolas Callot en Wietse Beels.  Piano studeert/studeerde hij bij o.m. Nikolaas Kende, Eliso Virsaladze en Claudio Martínez Mehner. Lessen compositie kreeg/krijgt hij van Pieter Schuermans, Boudewijn Cox en Alain Craens. In het 2024-25 vervolmaakt hij zijn opleiding aan de Hochschule für Musik in Basel.

Brecht heeft verschillende eerste prijzen gewonnen op wedstrijden als de Steinway Pianowedstrijd, de Cantabile Pianowedstrijd en Le Concours de Piano Andrée Charlier. In 2023 behaalde hij tweede prijzen op de Breughel Pianowedstrijd en de EPTA Pianowedstrijd, waar hij ook de prijs voor het beste Belgische werk ontving met een van zijn composities.

Voor tickets en info : https://www.festival2021.be/ of bekijk het evenement in onze Concert Agenda