Als seizoenslot koos Opera Ballet Vlaanderen voor Leoš Janáček’s tragische Jenůfa (1904): een verhaling over menselijkheid en verlangen. Dit is een compositie die, na 120 jaar, nog altijd de hedendaagse snaren raakt. Onder leiding van dirigent Alejo Pérez, en met een regie van Robert Carsen, brengt OBV ons een beklijvende, rauwe confrontatie.

Jenůfa: een speelbal van het lot(?)

De kracht van Janáček’s naturalistische opera Jenůfa zit hem in de realistische kern. Het speelt zich af in de late negentiende eeuw, maar het zou net zo goed vandaag nog kunnen gebeuren. Een meisje (Jenůfa, sopraan Agneta Eichenholz) staat centraal in een verhaal over jaloezie, bezitsdrang en morele zuiverheid. Ze is verliefd op de playboy van haar dorp Števa (tenor Ladislav Elgr). Dit tot ergernis van zijn halfbroer Laca (tenor James McCorkle), die haar uiteindelijk hierom verminkt (!). Hierna laat Števa haar gewoon vallen. Maar helaas, Jenůfa blijkt zwanger, iets waarvan hij op de hoogte was. Aan het meisje wordt emotioneel gesleurd en getrokken. Zij heeft geen eigenheid in dit verhaal, maar is een plotonderdeel voor de andere spelers.

De feitelijke tragiek komt vanuit de kant van Jenůfa’s stiefmoeder, de Kosteres (mezzosopraan Natascha Petrinsky). Die komt doorheen de opera voor verschrikkelijke ideeën en keuzes te staan. Het begint met haar waarschuwing aan Jenůfa over Števa’s ware aard, wordt vervolgd door de zwangerschap, en uiteindelijk waar feitelijk het (ongewenste) kind voor staat. Als kosteres heeft zij ook een religieuze connotatie. Jenůfa is de definitie van een slachtoffer van andermans lot, maar de Kosteres? Zij is de centrale antiheld die geplaagd wordt door haar keuzes, en het lot van haar stiefdochter. En Laca, die Jenůfa verminkte? Hij huwt het meisje uiteindelijk, wordt zomaar vergeven… alsof het allemaal niets was.

Maar, is zoiets vergeven wel realistisch? Of geeft het ons net een idee over hoe de menselijke psychologie altijd sterk gestuurd is geweest door sociale constructies, zoals het patriarchaat, religie en kuddegedrag? Eigenlijk is Jenůfa als verhaal, anno 2024, een uitstekende keuze van OBV om ons aan het denken te zetten. Wat is nog altijd voor ons realiteit – zoals mishandeling, misbruik en manipulatie –, en wat hebben we eindelijk achter ons gelaten. Hebben we nu net meer keuze hebben in ons eigen lot, in tegenstelling tot de jammerlijke Jenůfa, of toch nog niet?

De aardse realiteit

De regie en het set-ontwerp plaatste het publiek in een bijna voyeuristische rol. De beweegbare (deur)muren gaven een illusie van buitenstaanders die binnen aan het gluren waren. Dit terwijl het drama zich ontwikkelde. Drama dat de Kosteres liever achter de muren had gehouden. Het gebruik van aardegrond bracht ons steeds terug bij hoe dit uiteindelijk een plattelandstafereel is. Dit in muzikale symbiose met Janáček’s gebruik van Moravische volksmotieven. De belichting, en de kostumering, bij Carsen geeft ons vaker het gevoel plots verzeild te zijn geraakt in een Golden age Hollywood-drama.

Maar, naast het podium zelf is wie er op de bühne staat nog belangrijker: de cast. Petrinsky als de Kosteres, in een rol die zowel zuivere zangklanken, als veristisch geschreeuw – soms kort na elkaar – na vereiste, heeft deze rol eigen gemaakt. Wat mogelijks een karikatuur had kunnen worden, was een spel van emoties. Ik zeg in deze recensie niet al te veel over wat zij (de Kosteres) in feite gedaan heeft; dit omdat je het als publiek gewoon zelf moet horen en zien. Het is emotioneel grijpend.

McCorkle, als Laca, was bevreemdend sympathiek. Dit op zo’n manier dat je meeleefde met het geluk van een bezitterige en gewelddadige man. Zijn volle stemgeluid – die van nature een soort romige vocaliteit (om het zo uit te drukken) bevat – hield deze tweestrijd gaande. Nu, uiteindelijk zijn dit maar twee namen uit een uitstekend, en gebalanceerd, ensemble. Iedereen, van Eichenholz en Elgar tot sopraan Karen Vermeiren – een speelse verrassing als de Burgemeestervrouw –, was op zijn best. Woorden schieten mij te kort.

Het einde van het seizoen brengt ons een beklijvende opera, en een uitstekende performance. Jenůfa tot leven brengen, zonder de realistische tragedie te veel verloren te laten gaan in het soapserieniveau, is niet altijd even gemakkelijk. De productie van OBV heeft de juiste balans gevonden, en gepresenteerd. Hopelijk is dit een belofte voor een even sterk komend seizoen!