Philippe Grisar in gesprek met Kris Matthynssens (altviool), Pieter Stas (cello) over het ontdekken en opnemen van een bijzondere cd: KLANG auf Schön Berg La Monte Young Klang een compositie van Wolfgang von Schweinitz (b. 1953)
Koffie en marsepein
Pieter goot pittige aromatische koffie uit een kleine caffettiera Napoletana netjes verdeeld in drie kleine kopjes. Een blokje marsepein in onregelmatige blokjes gesneden wachtte op eters. Kris en ik gluurden met genoegen naar de geurige zwarte brandstof. De koffie grijnsde dat het goed was; het gesprek kon beginnen.
De heren van het Goeyvaerts strijktrio waren in hun nopjes. Enkele dagen voorheen hielden ze het publiek in het Iers College (Leuven) in de ban met Musik für drei Streicher van Wolfgang Rihm. Een gesprongen snaar verbrak de betovering niet.
Het was nochtans spannend om het werk in de vingers te krijgen. Het trio deed beroep op een nieuwe violist. Om huishoudkundige redenen werd de jarenlange samenwerking met Kristien Roels stopgezet. De eisen lagen hoog; behalve het hoge speelniveau van Kristien Roels behalen, moesten de violisten beschikbaar zijn op de concertdata en een ‘klik’ zou meer dan welkom zijn.
Nu maakt Fedra Coppens deel uit van het wereldvermaarde trio. Het klikt!
Wat volgt, is een gesprek over visie, hard werk, muziek… en vriendschap.
Klang, the Irish connection
Vooral sinds de productie van de Stabat Mater groeide de reputatie van het trio wereldwijd. Geen Pärt-fan kan voorbij hun pertinente interpretatie in reine stemming. Kort daarop waren ze centrale gast op het congres ‘Arvo Pärt: Sounding the Sacred in New York ‘. En het jaar erop creëerden ze in het Guggenheim Museum Second String Trio. Van Charles Wuorinen (°1938).
Dit jaar nodigde Eamonn Quinn, directeur van het wereldvermaarde Louth Contemporary Music Society, het Trio uit om Klang van von Schweintiz te creëren en om een cd op te nemen. In tijden van Deezer en Spotify getuigt dit van moed en visie. Later zouden ze ook voor het Stations of the Sun music festival (Dundalk, Ierland) een van de centrale gasten zijn. Het festival dat sinds 2006 groeit en bloeit brengt “de beroemdste hedendaagse muzikanten, uitvoerders en componisten naar Ierland” (Independent.ie).
Philippe: Plainsound String Trio KLANG auf Schön Berg La Monte Young…… met de puntjes op het einde incluis, is een hele intrigerende titel. Hoe komen jullie bij dit werk?
Pieter: We hebben het stuk leren kennen via Eamonn Quinn. Hij is een van de meest boeiende programmatoren op dit moment, een fenomeen [gelauwerd met de Forberg-Schneider-Stiftung’s Belmont Prize for contemporary music].
Kris: Hij neemt risico’s waardoor hij zich soms mispakt. Maar dan is dat zo.
Pieter: Inderdaad, hij programmeert zowel tonale (soms bijna kitsch) als experimentele muziek. De inspirerende man leerde ons het werk kennen en vroeg ons om op het festival te spelen. Hij was enthousiast over onze uitvoering en vroeg ons de cd op te nemen.
Kris: We gingen hier graag op in maar stelden wel enkele voorwaarden. Dat we met Piotr Furmanczyk, geluidstechnicus en muziekproducent, willen werken en het in het STEM (stadsmuseum Sint-Niklaas) mogen opnemen. Het is een zaal waar onze muziek volledig tot zijn recht komt.
Philippe: ‘Schön Berg La Monte Young’, refereert zowel naar de uitvinder van de dodecafonie als de uitvinder van de minimale muziek. Het lijken wel twee uitersten op het spectrum?
Pieter: Trio for strings uit 1958 van La Monte Young (°1935) is inderdaad het eerste minimalistische werk ooit geschreven en het is dodecafonie! Hij schreef het in de taal van zijn tijd met de reeksen schatplichtig aan Schoenbergs Treatise of Harmony. La Monte Young maakt echter alle noten zo lang dat elk verband tussen die noten lijkt weg te vallen. Je ervaart het daardoor niet meer als atonaal maar als een klankwerk. Je wordt erdoor opgeslorpt zoals bij een schilderij van Mark Rohtko. Gaandeweg ontdek je de hele textuur van die ene noot. De idee en natuurlijk ook de bezetting van von Schweinitz’ trio baseert zich duidelijk op dit allereerste minimalistisch werk.
Kris: Een koraal neemt hij gewoon uit het boek van Schoenberg en op zijn beurt rekt hij het werk onherkenbaar uit. Hij verstopt a.h.w. het basismateriaal op een manier dat het weefsel van het oorspronkelijke materiaal verandert. Hij schreef het werk in reine stemming. Niet de gebruikelijke gelijkzwevende die sinds Bach gangbaar is. Mede door nadruk op de klank en de intensiteit die hij bij het spelen afdwingt, scherpt hij het luisteren aan.
Reine stemming is de oude manier om instrumenten harmonisch te stemmen die rekening houdt met ideale toonafstanden. De gelijkzwevende stemming verdeelt alle noten (ook de halve) netjes op gelijke afstand. De laatste stemming klinkt altijd goed de eerste klinkt ofwel perfect ofwel… moeilijk.
Pieter: Von Schweinitz, die onder meer studeerde bij Ligeti, maakt deel uit van plainsound.org. Een collectief dat werkt rond reine stemming. Het is van belang, stellen zij, in de muziek ondergedompeld te worden om het te kunnen smaken want theorie verbindt de praktijk. [zie ook: www.marcsabat.com/pdfs/JI.pdf]
Voor ons was dat ook een bijzondere oefening. Zijn systeem dwingt de muzikant om noten in hun rijkdom te laten klinken. Met die reine stemming weet je wel – of juister voel je aan hoe het zou moeten klinken, maar het spelen blijft fragiel. Net hetzelfde fenomeen deed zich voor bij de Stabat Mater van Arvo Pärt. De dissonanties die bij het begin meeklinken, kan je elektronisch oplossen. Dan is die klank stabiel. Maar, het menselijke, de breekbaarheid van het moment voel je dan niet meer. De luisteraar ervaart nu de spanning die erin steekt.
Kris: Ja, dan is het slechts mooi. Die Plain Sound verzet zich tegen dat mooie. Je moet traag luisteren of je bent niet mee. Je moet voelen. Bij de Stabat Mater ervaarden we dat een akkoord juist klonk maar het had tijd nodig om zich te zetten. Niemand veranderde iets, maar toch zette het akkoord zich. Dat heeft met golven te maken, restfrequenties.
Die intens menselijk ervaring kan je met deze Klang-productie ook thuis hebben zoals een recensent schreef. Dat heb je niet met alle werken. Bijvoorbeeld het strijktrio van Wolfgang Rihm zet je thuis niet gemakkelijk op terwijl het live wel een hele gebeurtenis is. Dit werk, Klang, kan je gerust thuis opzetten en beluisteren, ervaren. Gisteren vertelde een amateur muzikante me over Klang: “als je rustig zit, hoor je het echt. Er gebeurt iets dat je raakt.”
Pieter: Op een moment dat ik ernaar luisterde dacht ik even dat ik omgekeerd hoorde? Die inverse tijdservaring was vreemd, ongrijpbaar.
Philippe: In tegenstelling tot de Stabat Mater die je meeneemt naar een intense eerder droeve ervaring, blijft Klang vrijer. Maar het kruipt evengoed onder de huid. Von Schweinitz onthaalde de opname heel enthousiast, zei je al eerder. Hoe neem je zoiets op?
Pieter: Dit soort muziek is uitermate geschikt voor strijkers maar het is geen cadeau. Het fysieke gegeven van de resonerende snaren en de instrumenten in een ruimte bepaalt veel. Zo is elke uitvoering weer een unieke gebeurtenis. We wensten de spanningsboog en het fysieke gegeven te behouden. Daarom kozen we om het stuk telkens in een keer door te spelen. Drie á vier keer, zeiden we tegen de toonmeester Piotr Furmanczyk. Maar het duurt gemakkelijk meer dan een uur om in de juiste sfeer te geraken. Vaak moet je herstemmen en ook met elkaar afstemmen.
Om de 5 minuten staat er wel een maatstreep waar je zou kunnen knippen en plakken. Bij Schoenberg of Pärt waar het verhaal een grotere rol speelt, kan je makkelijker een ideale opname reconstrueren. Nu word je ook als speler meegenomen in de klank van het moment. De volgende keer dat je het doorspeelt, kan weer andere ervaringen meebrengen.
Kris: Het kan ook mislukken. Het stuk dringt zich op aan ons.
Philippe: De hoes lijkt zich ook wat op te dringen…
Pieter: Voorheen dienden wij de hele productie in handen te nemen en aan alles te denken. Nu ging het makkelijker want de postproductie, de hoes, de tekst enz. nam Eamonn voor zijn rekening: een echte luxe. Wij hoefden ons enkel op de uitvoering te concentreren.
Eamonn Quinn kent Jan en alleman dus ook Storm Studios [stormstudiosdesign.com]. De firma ontwierp de iconische hoes van Dark Side of the Moon van Pink Floyd, het prisma. Ze hebben een soort bak met voorstellen voor andere klanten die het niet gehaald hebben. Dat blijven pareltjes. Een goede cover is van belang. Er waren nog andere voorstellen maar de foto van die man met twee oren past eigenlijk perfect: luister!
Kris: Ondertussen bestaat er ook een radio-edit die je misschien al op Klara hebt gehoord. Deze meer dan 5 minuten lange versie alsook de volledige vind je ook terug op Spotify, Deezer of in de betere platenzaak.
Het trio bracht het stuk reeds op hun eigen festival Passages, in dezelfde zaal waar het werd opgenomen. Dit jaar wordt het een werk van Reeves (16 februari 2020).
Tot slot
De lege kopjes en de enkele blokjes marsepein die nog restten vielen me pas op toen Kris opmerkte dat hij er vandoor moest. Met al dat gebabbel – en grapjes tussen door, wees de klok onverwacht het middaguur aan. Ze zouden hun drieën terug repeteren die namiddag voor het programma Spiritual Lab. Pieter en ik blijven bij de resten marsepein nog even verder praten over het werk met en van Robin Verheijen ‘Red, Blues and Other Songs’ dat weldra in de Amuz gecreëerd wordt (24 november, met Robin Verheijen, Mark Copland en het Trio).
Enkele weken later finaliseer ik het interview en viel de besparing in de cultuursector als een bijl op een kapblok. Kunst verbindt. De avant-garde van vandaag wordt morgen ‘canon’ en beïnvloedt ook de populaire cultuur. Vlaanderen was ooit groot in verbinden en vernieuwen. Zo creëerden we de canon – of dacht je dat de Sint z’n marsepein met Vlaamse amandelen draaide?
Quizvraag: In wat voor soort politieke regimes vindt men eenzelfde soort van uitspraken terug?
- WAT: Plainsound String Trio KLANG auf Schön Berg La Monte Young
- WIE: Wolfgang von Schweinitz, Goeyvaerts Trio
- UITGEVERIJ CD: Louth Contemporary Music | art.nr. LCMS19032020
- PORTRETFOTO: © KMSKA, Jesse Willems
CONCERT:
- WAAR: Festival Passages, Zwijgershoek 14 Sint-Niklaas
- WANNEER: 16 februari 2020
