Echt lang geleden is het niet dat Gustav Mahler bij zijn huwelijk met Alma de voorwaarde stelde dat zij zou stoppen met componeren. En Robert Schumann bestond het om zijn muzikaal hoogbegaafde bruid Clara Wieck als trouwcadeau een kookboek cadeau te doen. Dat stond haar overigens niet in de weg om 1.300 concerten te geven, acht kinderen op te voeden en een van de toonaangevende muzikale persoonlijkheden van haar tijd te worden.
Is er sinds de 19e eeuw iets wezenlijks veranderd aan de positie van vrouwelijke componisten? Op het eerste gezicht is het beeld weinig hoopgevend. Een steekproef met de programmabrochure voor het seizoen 22-23 van het Concertgebouw Brugge suggereert dat er van de 160 muzikale evenementen – met de natte vinger overeenkomend met 650 muziekstukken – welgeteld 17 werken van vrouwelijke componisten worden gebracht. En de jongste editie van Transit, het jaarlijkse festival voor hedendaagse klassieke muziek in Leuven, bracht 27 stukken waarvan 8 geschreven door componistes. Hoewel recent statistisch materiaal in Vlaanderen ontbreekt is het vermoeden gewettigd dat ook andere concertorganisaties (Bozar, deSingel, De Munt, etc.) een duidelijke voorkeur voor mannelijke componisten houden. Dit verschijnsel toont haar spiegelbeeld in het feit dat mannen de meerderheid bij de muziekuitgeverijen innemen. Bij het Britse Boosey & Hawkes tel ik van de 300 aangesloten componisten slechts 25 vrouwen. Bij het Nederlandse Donemus is de situatie procentueel iets beter: van de 87 featured composers zijn er 17 vrouw. Ook zijn het vooral mannen die de muziekscholen en conservatoria aansturen, respectievelijk compositie-opdrachten van de grote festivals krijgen toebedeeld. Tel daarbij op dat de meeste klassieke opera’s vanuit een masculien wereldbeeld zijn geschreven en het wordt duidelijk dat mannen vaker -en soms tegen beter weten in- op de voorgrond treden dan vrouwen.
Maar het essay Toonaangevende vrouwen: Componistes in Vlaanderen dat Lieselotte Bijnens in opdracht van MATRIX en Kunstenpunt heeft geschreven, wekt de indruk dat er hier en daar beweging is. De tijd is voorbij dat vrouwen min of meer gedwongen werden kamermuziek te componeren omdat hun bewegingsvrijheid bestond uit de salons waar hun stukken werden uitgevoerd. Daarnaast is een carrière als componiste niet meer beperkt tot hoogopgeleide of welgestelde dames. Bijnens merkt bijvoorbeeld op dat vrouwen nadrukkelijker aan bod komen nadat zij vanaf het begin van de 20e eeuw toegelaten werden op de conservatoria. Daardoor konden zij zich merkbaar professionaliseren en het noodzakelijke contactennetwerk ontwikkelen. Dat betekende vervolgens dat vrouwen hun horizon gingen verbreden van het impressionistische en romantische repertoire naar compositietechnieken op basis van verwijde tonaliteit, of experimenten met klankkleur en elektronica. Stimulerend is ook de groeiende populariteit van muziektheater en koormuziek. Daarnaast is sprake van verdere verbreding dankzij de opkomst van composer-performers die de uitvoering van hun stukken in eigen beheer doen. Een andere, recente factor is vervaging van de grenzen tussen klassieke muziek en andere genres zoals jazz en wereldmuziek.
Maar er is nog veel te doen. Recent onderzoek van de Britse Donne Foundation bij 100 wereldorkesten wijst uit dat in het seizoen 2020-21 ongeveer 95 procent van de geprogrammeerde stukken (14.000 stuks) door mannen waren gecomponeerd en maar 5 procent door vrouwen. Ook opmerkelijk is dat de top-10 van die mannen bestaat uit: Europees, blank en lang geleden overleden.
Het boekje van Lieselotte Bijnens geeft in kort bestek een adequaat overzicht van de positie van vrouwen in het Vlaamse muzieklandschap. De nadruk ligt daarbij op kwalitatieve aspecten zoals onderwijs, sociaal-demografische ontwikkelingen, taaie tradities en de grilligheid van het Vlaamse cultuurbeleid. Om het beeld te vervolledigen is een degelijk kwantitatief vervolgonderzoek onontbeerlijk. Een goed doortimmerd overzicht met harde feiten en cijfers zou zeker in een behoefte voorzien.
WAT: Toonaangevende vrouwen: componistes in Vlaanderen
WIE: Lieselotte Bijnens
UITGAVE: MATRIX en Kunstenpunt
ONLINE: https://www.kunsten.be/nu-in-de-kunsten/essay-toonaangevende-vrouwen-componistes-in-vlaanderen/
