Litouwen

“Litouwen heeft me volledig ingepalmd” staat er op de laatste pagina van het boek Litouwen. Reis naar het onbekende van Kurt Van Eeghem uit 2019. Het boek is een belijdenis, een liefdesverklaring voor een land waar kunst zeer hoog staat aangeschreven, zowel bij de overheid als bij de bevolking. Een land met een bevolking half zo groot en vele malen armer dan Vlaanderen, een land met een veelvoud aan orkesten, koren, muziekinstituten, concertzalen etc. Geen wonder dat voormalig radio-icoon, cultuurmens en Klarastem Kurt Van Eeghem zich er ondertussen helemaal thuis voelt.

Was er in het Litouwenboek uit 2019 al aandacht voor kunstenaar en componist Čiurlionis, drie jaar later verschijnt Van Eeghems biografie van het bij ons onbekende genie: Čiurlionis Mikalojus Konstantinas. Wel en wee van een geniaal kunstenaar (Pelckmans 2022). Met het Litouwse Čiurlionis strijkkwartet toert Kurt Van Eeghem door Vlaanderen om de geniale kunstenaar op de kaart te zetten. En wie Van Eeghem leest of bezig hoort, kan zich nauwelijks onttrekken aan zijn overtuigingskracht. 

Met zijn nieuwe boek over de illustere onbekende kwam Van Eeghem in De Afspraak in prime time op één, op 6 september. Half Vlaanderen maakte hierbij kennis met het genie Čiurlionis. Kurt Van Eeghems performance was ook een van de blikvangers of luistertips op het festival OdeGand op 17 september. De Handelsbeurs zat drie maal afgeladen vol bij de drie conference-concerten. 

Synestheet

Čiurlionis was zowel schilder als componist. Meer dan de som van die beide, versmolt hij beeldende en muzikale kunst in een synesthetisch geheel. Schilderijen kregen muzikale titels, composities kregen beeldende titels. Met de symbiose van zijn beeldend en muzikaal oeuvre is hij uniek in de Europese kunst- en muziekgeschiedenis. Meer dan schilder en componist, Čiurlionis synestheet!

Als zoon van een organist kreeg de kleine Mikalojus de muziek met de paplepel binnen en overtrof snel zijn vader aan het klavier. Met adellijke steun kon hij studeren aan vermaarde conservatoria in Warschau en Leipzig. Tijdens zijn muzikale loopbaan begon hij ook te schilderen. Schilderijen waarmee hij, meer nog dan zijn composities, opzien baarde. Je moet geen kunstkenner zijn om te zien hoe baanbrekend zijn werk was begin twintigste eeuw. Nog voor Kandinsky of Cézanne wees hij de weg naar de abstracte kunst en werd voor de Eerste Wereldoorlog in heel Europa erkend als een van de vernieuwers die hoge ogen gooide van Londen tot Sint-Petersburg. Pas laat in de twintigste eeuw herontdekt, kreeg hij ook een grote overzichtstentoonstelling in het Gentse MSK in 2013. 

De rusteloze Mikalojus Čiurlionis stierf al op zijn vijfendertigste, gekweld door zijn eigen genialiteit en tomeloze werklust. Van Eeghem doet er in zijn boek alles aan om hem als een even grote componist als schilder te beschrijven. Zijn laatromantische composities waren zeker niet zo vernieuwend als zijn schilderijen, wat hem niet belette een originele klankentaal uit te werken. Niet zozeer in de tonale structuur of als proces in de tijd zijn ze bijzonder, maar wel met hun zogenoemde atmosferische kwaliteit. Simpeler gesteld, Čiurlionis componeert uiterst beeldend. Vooral het mysterieuze, dromerige, mystieke in de natuur, in het Litouwse woud of de Baltische zee, zet hij om in grote imponerende klankstructuren. Hij slaagt er dus in composities als schilderijen te creëren. Omdat hij zo jong stierf, weten we niet hoe hij verder zou zijn geëvolueerd. Misschien had later ook hij een radicale weg ingeslagen, zoals zijn leeftijdsgenoot Arnold Schönberg na zijn laatromantische periode. 

Fenomeen

In zijn biografie schildert Van Eeghem het wel en wee van het genie. Zijn levenspad wordt in geuren en kleuren beschreven, van zijn prille jeugd tot zijn laatste lethargische dagen. Van Eeghem wil ons op elke pagina overtuigen van de bijzondere positie die Čiurlionis in de Europese kunst- en muziekgeschiedenis innam, eind negentiende, begin twintigste eeuw. We kunnen het fenomeen Čiurlionis niet genoeg prijzen, is de conclusie na bijna driehonderd bladzijden. Bij mijn korte babbel met Van Eeghem na het concert herhaalt hij wat hij ook al in De Afspraak vertelde: bij zijn eerste kennismaking met het werk was hij zodanig aangedaan door het sublieme in zijn schilderijen, dat het hem niet meer losliet. Het dwong hem er iets mee te doen. Van Eeghem ging op zoek naar de voetsporen van de kunstenaar. Het resultaat van die lange queeste is deze prachtige biografie. 

Tijdens het concert, tussen het levensverhaal door, speelde het Litouwse kwartet het enige strijkkwartet van Čiurlionis, een verdienstelijk maar nog traditioneel werk, dat nog niet de originaliteit van zijn latere orkest- of pianowerk in zich heeft. Een reuzegrote reproductie van een schilderij Sereniteit, typerend voor Čiurlionis, dient als decor achter Van Eeghem en de musici.

De superlatieven waarmee Van Eeghem het leven en werk van de geniale kunstenaar op het podium van de Handelsbeurs vertelt, zijn wel weerspiegeld in dit uitvergrote kunstwerk, maar minder in de uitvoering van het strijkkwartet in C. Een onevenwicht dat ook de gehele vergelijking van Čiurlionis’ beeldende en muzikale oeuvre kenmerkt. Ook voor mij was hij een onbekende en ben ik maar wat blij dat Van Eeghem hem uit de vergetelheid heeft gered. Na op zoek te gaan naar zijn schilderijen en heel wat werken te hebben beluisterd, trek ik mijn eigen conclusie. Geniale baanbrekende schilder, bijzondere en originele componist. Door de synesthetiek blijft hij een fenomeen, dat zeker. Dat dacht ik ook te horen van een dame die voor mij de zaal verliet. “Wat een fenomeen!”. Ze heeft het begrepen, dacht ik tevreden. Maar ze zei er nog iets bij: “Wat een fenomeen, die Kurt Van Eeghem!”

WAT: Čiurlionis Mikalojus Konstantinas. Wel en wee van een geniaal kunstenaar 

WIE: Kurt Van Eeghem

UITGAVEN: Kalmthout: Pelckmans, 2022 (9789464015652).