Priester Komitas Vardapet was een etnomusicoloog avant la lettre. De Armeense volksliederenverzamelaar verdiepte zich in de minutieuze studie van volkse melodieën. Komitas was zijn tijd vooruit. Nog voor Bartók integreerde Komitas deze volkse wijsjes reeds in zijn eigen composities. Samen met zijn koor trok de priester doorheen het Europese continent om de muziek van zijn vaderland te promoten. De pianiste Yulia Ayrapetyan brengt aan de hand van pianotranscripties homage aan deze opmerkelijke componist.

Komitas in Caïro of Istanbul (1911)

Komitas Vardapet (1869-1935) werd geboren in Kudina, tegenwoordig de stad Kütahya in West-Turkije. Komitas verloor beide ouders op jonge leeftijd en groeide op in een religieus centrum voor wezen in Etsjmiadzin, tegenwoordig een stad in Armenië. Na zijn studies tot vardapet (een hoogopgeleide priester in de Armeens-Apostolische Kerk) trok hij in 1895 naar Tiflis. Daar studeerde hij harmonie bij de Armeense componist Makar Yekmalyan. In 1896 trok Komitas naar Berlijn waar hij verder muziek studeerde aan de Humboldtuniversiteit. In deze Duitse stad bloeide destijds nationalisatie van cultuur, het gebruiken van culturele activiteiten voor het creëren van een nationale identiteit. Ook muziek kon hierbij als identiteitsinstrument worden ingezet. De Armeense priester vond inspiratie in deze West-Europese traditie en richtte zich tot de muziek van zijn regio.

Komitas verdiepte zich in de minutieuze studie van melodieën uit het huidige grensgebied van Armenië, Georgië en Turkije. Ruim 30 jaar voor Béla Bartók of Zoltán Kodály Hongaarse volksmuziek begonnen te bestuderen, integreerde Komitas zijn opgetekende volkswijsjes in eigen composities. In totaal transcribeerde hij meer dan 3000 Armeense melodieën. De componist was gekend in binnen- en buitenland. Samen met zijn koor reisde hij doorheen Europa om de rijkdom van de Armeense muziek te etaleren en te verspreiden. Onder meer Claude Debussy was diep onder de indruk en prees de werken. Vandaag nog wordt Komitas beschouwd als een van de belangrijkste musici uit de Armeense muziektraditie.

Hoewel Komitas meer dan 3000 melodieën neerschreef, zijn er spijtig genoeg slechts 1200 transcripties bewaard gebleven. Op de cd Komitas: Songs (GP895) komen 35 van die melodieën, in arrangementen voor solo piano speelt Yulia Ayrapetyan, weer tot klinken. “Door Komitas’ liederen begin je de cultuur van Armenië te begrijpen,” zegt de Russische pianiste. “Bij het beluisteren van deze melodieën verschijnt onmiddellijk in gedachten een beeld van een sterk volk en een sterke natie, en wil je via deze muziek meer te weten komen.”

Aan de hand van Komitas’ profane liederen en koorwerken schetst Ayrapetyan dit muzikale beeld voor de luisteraar. De cd opent met het lyrische lied Chinar es keṙanal mi [track 01, “Je bent groot als een plataan, buig niet”]. Dit koorwerk bevat een eenvoudige melodie begeleid door gebroken akkoorden. Het is een simpele maar krachtige formule. Ayrapetyan laat de melodie boven de andere noten zweven. De pianiste leidt op die manier de aandacht van de luisteraar op de kleine nuances elke keer de melodie klinkt. Doorheen de cd wordt duidelijk dat Ayrapetyan steeds de focus zeer duidelijk op de melodie legt. Het is alsof ze de piano de tekst wil laten zingen.

In het lyrische liefdeslied K’eler, tsoler [track 32, “Hij wandelde stralend”] licht de pianiste de melodie op een andere manier op. In dit lied klinken echter twee modaal contrasterende lijnen. De ene lijn verklankt het mannelijke personage en de andere lijn het vrouwelijke. Ayrapetyan zet deze contrasterende melodieën extra in de verf met subtiele verschillen in dynamiek en tempo. Ook in Garun a, dzun a arel [track 11, “Het is lente”] benadert de pianiste de twee contrasterende werelden van de vrolijke lente en de tragedie van verlatenheid op een gelijkaardige manier. Dit is mogelijk vanwege Komitas’ ingenieuze begeleiding. De componist nam voor dit werk meer vrijheid van het oorspronkelijke volksdeuntje en maakte van de begeleiding de antagonist. Een instrumentaal voorspel introduceert een viernotenmotief dat doorheen het werk in de twee modale werelden steeds intense wordt. Ayrapetyan brengt steeds dit motief naar de voorgrond zodat het duidelijk in het oor springt.

De cd brengt ook enkele unieke werken uit Komitas’ oeuvre. Antuni [track 04, “Lied van de daklozen”] bevat een atypische behandeling van de oorspronkelijke volksmelodie. De melodie op zich is langer dan gebruikelijk, bevat een complexe structuur en tonaal/modaal rijk pallet aan tonen. Komitas zet deze drie eigenschappen extra in de verf door middel van zuchtende pauzes en intense frase-opbouw. Het resultaat is een expressief en dramatisch tragedie. Ook Kak’avi erg [track 06, “Lied van de patrijs”] is speciaal in het oeuvre van de Armeense componist. Komitas componeerde veel zijn muziek op basis van reeds bestaande melodieën. Kak’avi erg bestaat volledig uit nieuw gecomponeerd materiaal.

Een van Komitas’ geliefde thema’s was de natuur om zich heen. Een groot deel van zijn composities schilderen de Armeense landschappen met noten. Dsirani dsaṙ [track 10, “De abrikozenboom”], Hov arek’ [track 12, “Breng een briesje, lieve bergen”] en Ampel a kamar-kamar [track 27, “De wolken maakten bogen”] zijn hier enkele mooie voorbeelden van. Ze zijn sereen en dromerig. Ayrapetyan schrijft: “Als ik deze liederen op de piano speel, zie ik Armenië voor me!” En wat een mooi landschap moet dat wel niet zijn…

 4/5

• WIE: Yulia Ayrapetyan [piano]
• WAT: Komitas: Songs (arranged for piano by Villy Sargsyan)
• UITGAVEN: Grand Piano (GP895)
• BESTELLEN: JPC

Chinar es keṙanal mi (versie voor koor)

Chinar es keṙanal mi (pianotranscriptie)