Bad Composers Festival April 2022

Onze website is vernieuwd, geef zelf je evenementen in. Heb je een fout gezien. Mail ons!

12 april, 2022
Viviane Redant

Muziekcentrum De Bijloke – Bad Composers Festival

Zondag 24 april van 10.00u tot 22.00u (6 concerten)

De pogingen om alle vormen van geweld en uitbuiting onder het tapijt te vegen zijn legio, zowat overal ter wereld. Zo gedijt seksueel misbruik in stilte. Jarenlang, wat zeg ik… eeuwenlang hebben daders ongestraft hun gang kunnen gaan.

Hoe hoger in rang, hoe meer invloedrijke mannen denken dat ze hun gang kunnen gaan: clerici, professoren, dokters, managers… Machtige mannen zetten advocaten in om hun slachtoffers het zwijgen op te leggen, vooral wanneer bedreigingen en intimidatie geen effect hebben. De #MeToo-beweging heeft recentelijk echter de ontwikkeling om seksuele agressie of intimidatie te rapporteren een geweldige boost gegeven.

Hemeltergend is het dat Russische soldaten in Oekraïne vrouwen molesteren en verkrachten, hen misbruiken als oorlogsmethodiek om een volk te vernederen. Er worden massagraven ontdekt. De neerslag van de verachtelijke en moorddadige heerschappij van een despoot. De emotionele tol die slachtoffers betalen voor het wegdrukken van hun herinneringen is moeilijk vatbaar.

WOKE <> GEZOCHT

Ook de kunstwereld gaat niet vrijuit. Tv-maker Bart De Pauw, kunstenaar Jan Fabre, voetbalcoach Marc Overmans, rockster Marilyn Manson, prins Andrew… In elk domein vallen de grootste sterren van hun sokkel.

In de wereld van de klassieke muziek bleef het betrekkelijk stil. Tot nu! Compromisloos in zijn streven om de waarheid boven water te krijgen en niet verder te laten wegglippen in de plooien van de geschiedenis ontblootte Maarten Quanten, programmator van De Bijloke in Gent, de minder fraaie kanten van enkele componisten. Op het BAD COMPOSERS FESTIVAL stelt Muziekcentrum De Bijloke kritische vragen bij grote componisten met een fel omstreden levenswandel. Dit resulteert in een kruidige mix. Maarten Quanten geeft wat meer duiding rond het project voor Klassiek Centraal.

– Dat sommige componisten geen heilige boontjes waren is reeds lang geweten, maar met de #MeToo-processen, de woke-beweging, Black Lives Matter, cultural appropriation én de oorlog in Oekraïne spitst alles zich toe en wordt deze concertreeks wel hyper actueel!

Dergelijke vragen borrelen al langer op. Maar het is zéker niet de bedoeling van De Bijloke om verborgen waarheden boven water te brengen of componisten aan de schandpaal te nagelen – we willen noch detective, noch rechter spelen. Eigenlijk was ons uitgangspunt veeleer de manier waarop er over componisten gesproken wordt. In onze sector hebben we het immers graag over componerende genieën en articuleren we hun ongelooflijke artistieke kwaliteiten. Die verhalen framen hun muziek en sturen misschien zelfs de manier waarop we naar hun werk luisteren. Geïnspireerd door de tijdsgeest hebben we dat kader eigenlijk gewoon willen vervormen. We brengen dus geen nieuwe, sappige affaires aan het licht, maar articuleren gewoon een kant die vaak onderbelicht blijft ten voordelen van heldendaden. We doen dat vanuit de vraag hoe om te gaan met kunstenaars en vooral hun kunstwerken die mogelijk een tijdsgeest weerspiegelen die niet de meer de onze is, waarvan we bepaalde manieren van spreken en denken zelfs veroordelen. Vanuit dat perspectief is Bad Composers een soort ‘artistiek essay’.

– Is het publiek een beetje te laks, te tolerant of beate bewonderaars van kunstenaars?

Daar willen we geen stelling in nemen met dit festival. Het is ook niet de bedoeling om te moraliseren. Veeleer willen we experimenteren met het kader waardoor we de muziek beluisteren en we willen het publiek uitnodigen daarover mee te denken. Als we erop zouden aansturen Händel en Gesualdo niet meer te programmeren, dan hadden we het nu zelf ook gewoon niet gedaan. Meer nog: we geloven absoluut in de kwaliteiten van hun werk. Maar dat neemt niet weg dat de omstandigheden die met het maken van die kunst verbonden zijn, weggemoffeld moeten worden achter heldenverhalen. Händel was wel degelijk betrokken in activiteiten van de South Sea Company en Royal African Company die in slaven handelden, net zoals dat het geval was met een aanzienlijk deel van zijn publiek en geldschieters. Dat zijn dus óók condities waarbinnen zijn kunst ontstaan is en die er, in zekere zin, aan plakken. Dergelijke ‘vlekken’ mogen deel worden van de verhalen die het werk van Händel omringen, zeker omdat we zijn muziek louter in een archief bewaren maar zijn composities weer opnieuw laten weerklinken, ze actualiseren, beleven en ervan genieten.

En… Guesaldo’s muziek is uiteraard uniek. Wie weet zijn de extreme dissonante en wringende chromatiek een expressie van diens getormenteerde geest? En misschien was die toestand het gevolg van de moorden die hij pleegde en waarvoor hij, dankzij allerlei privileges, niet gestraft werd? Dat is absoluut niet sympathiek. Hoe luister je naar ‘schoonheid’ die gecreëerd werd door iemand wiens levenswandel volledig haaks staat op je eigen waardenkader? Iemand die we vandaag zelfs een monster zouden noemen?

Ergens is het Bad Composers Festival een tegenreactie op de manier waarop we nogal gemakkelijk over componisten spreken: “Figuren die door hun muzikaal genie verheven zijn boven het normale.” Het is onze bedoeling om die positie te verbuigen. Vertrekkend vanuit de smet vermoed ik dat er toch voldoende overblijft dat waard is om te tonen en te beluisteren… Maar dan wel binnen een nieuw spanningsveld.

– De schrijfster Gaea Schoeters werd ingeschakeld. Wat is haar rol in het geheel?

Haar inbreng is een heel belangrijk aspect van hoe wij dit festival benaderd hebben. De vorm die Bad Composers aangenomen heeft, kadert in een bredere zoektocht naar nieuwe concertconcepten waarin we via muziek kunnen aanzetten tot nadenken over bepaalde topics. Als hedendaags concerthuis vinden we dat een erg belangrijke opdracht. Daarbij hoort ook het zoeken naar steeds nieuwe manieren om met kunst uit het verleden om te gaan. Die omgang lijkt evident, je toont gewoon de kunst en geniet ervan… maar die omgang mag bijwijlen misschien toch eens geproblematiseerd worden.

In dit geval hebben we Gaea benadert in haar hoedanigheid van activistische intellectueel, opiniemaker en kunstenaar… die bovendien erg goed vertrouwd is met de klassieke muziekwereld. Met de hulp van musicologe Melissa Portaels, die historisch-wetenschappelijke duiding voorzag, zou Gaea zes teksten schrijven met betrekking tot de zes topics die in de concerten centraal staan en allemaal te maken hebben met moreel ‘goed’ en ‘slecht’ in de context van muziek.

– Er worden acteurs ingeschakeld. Zijn zij de stem van de componist of eerder kritische observators die over hun werk reflecteren?

Gaea Schoeters koos er zelf voor de teksten te laten spelen of lezen door acteurs die ze ook zelf selecteerde. Soms vertolken zij de door Gaea vervormde stem van de componist, soms zijn er andere observatoren aan het woord. Zo speelt Johan Heldenbergh de rol van Händel en kruipt Gene Bervoets in de schoenen van de nazi-musicoloog die als getuige optreedt in een rechtszaak tegen enkele componisten. Dan gaat het al snel over hoe een dergelijk autoritair regime muziekvormen als ‘goed’, ‘slecht’ of zelfs ‘schadelijk’ voorstelde en zo probeerde de muziekbeleving van een hele maatschappij te sturen. Je ziet, het hoeft niet de hele tijd te gaan over componerende slechteriken.

– De libretto’s van opera’s ontkomen ook niet aan jullie scherpe blik! Er wordt in opera’s al eens gegrossierd in venijn en seksisme. ‘Opera Too?’ kreeg het als toepasselijke omschrijving.

Opera leent zich natuurlijk erg goed om aan te tonen hoe een tijdsgeest vervat kan liggen in kunstwerken. Bij abstracte, instrumentale muziek blijft dat moeilijk merkbaar, maar eens er tekst gebruikt wordt, komen tijdsgebonden denkbeelden natuurlijk veel duidelijker aan de oppervlakte. We hebben dit festival nodig om dat vast te stellen. Er is immers al heel wat geschreven over de plek van de vrouw, voornamelijk in de 18^de en 19^de-eeuwse opera’s. Daar stelt zich alweer de vraag: “Hoe gaan we daar mee om?”. Dergelijke opera’s hebben immers bepaalde voorstellingen van gender mee geconstrueerd! Eigenlijk is heel het festival daar een oefening in. Een poging om het verleden op een andere manier te tonen dan louter het kunstwerk te laten spreken.

– Het samenbrengen van harmonie en dissonanten!

Exact, dat is goed gesteld. Het leven van belangrijke componisten wordt vaak als een hagiografie verteld. Hun genie wordt, een en al bewondering, belicht. Desalniettemin zijn het mensen van vlees en bloed die in een bepaalde tijd leefden en er producten van waren. En dat geldt natuurlijk ook voor hun werk. Dan kom je niet zo ver met telkens weer het label ‘tijdloos’ boven te halen. Als we hun werk vandaag laten herleven, keer op keer opnieuw ‘produceren’ op een podium dan is een reflectie over de manier waarop meer dan ooit aan de orde.

– De heren componisten zijn dood en begraven. Ze kunnen geen weerwoord meer bieden.

Wij gaan hen ook niet in de stoel van de beschuldigde plaatsen. Veel nieuwe dingen brengen we ook niet voor het voetlicht. Het zijn verhalen die bekend zijn.

– Het wereldbeeld is nog niet veel ten goede veranderd. We kampen nog altijd met mensenhandel, vrouwonvriendelijkheid, oorlog…

De wereld en tijdsgewrichten veranderen constant tussen de twee polen goed en kwaad. Je kunt alles hyper relativeren en zeggen: “Händel was een product van zijn tijd, enz., enz…” Maar die tijd is natuurlijk cruciaal geweest in het creëren van de situatie die er nu vandaag is. Het racisme van vandaag is gebouwd op de slavenhandel van eeuwen terug. Je kunt het niet wegwissen of vergoelijken. Het is effectief kwetsend. Daarom is het misschien wel zinvol dat je die vlekken soms articuleert. De vraag stelt: “Hoe gaan we daar vandaag de dag mee om, cancelen we die muziek in zijn geheel of plaatsen we die in een perspectief dat open en helder is?” Het is zinvol om daar op die manier mee om te gaan. Je moet zoeken naar: welke concepten kunnen we gebruiken om het publiek mee te nemen in de vragen die er rond dit dilemma gesteld worden.

– Er worden niet alleen componisten geviseerd. De muziek zelf kan ook soms in vraag gesteld worden!

Dat lijkt iets van alle tijden. Muziek heeft natuurlijk een grote emotionele impact op luisteraars. Het hoeft niet te verbazen dat dit binnen bepaalde contexten als gevaarlijk beschouwd werd en wordt. Denk maar aan bezorgde 20^ste-eeuwse vaders die hun tienerdochters voor de gevaarlijke rockduivels wilden beschermen. De nazi’s gingen er dan weer van uit dat atonale muziek of jazz een nefaste impact op luisteraars zouden hebben.

– Zelfs Plato geloofde dat bepaalde ritmes en melodische modi tot ongewenst gedrag zouden leiden. Hij zag er dan ook heil in om muziek in het onderwijs strikt te reguleren.

Dergelijke overpeinzingen lijken goeddeels verdwenen uit onze omgang met muziek. Maar er stellen zich tegenwoordig gewoon ook andere vragen: wat doe je met Claude Debussy die met zijn Golliwogg’s Cakewalk niet enkel speelt met clichématige, spottende voorstellingen van zwarte mensen maar ook aan een vorm van culturele toe-eigening doet door het Cakewalk-idioom te gebruiken. Dergelijke stukken worden in de Verenigde Staten momenteel al van speellijsten gehaald – ze zijn immers gelinkt aan een historisch onrecht en zijn kwetsend voor groepen mensen die er slachtoffer van waren. Er zijn ook subtiele vormen van toe-eigening te bedenken die niettemin vragen oproepen.

Sit back, relax and enjoy the music is dan misschien toch niet meer aan de orde – dergelijke verhalen en geschiedenissen plakken aan kunstwerken en zijn er deel van.