Wolfgang Rihm – Et Lux

Wolfang Rihm’s Et Lux is een bijzonder mooi en boeiend werk voor vier stemmen en strijkkwartet. Rihm schreef het in 2009 voor het Hilliard Ensemble en het Arditi Quartett. 

Het is onder leiding van Paul Van Nevel bij ECM op cd gezet door het Huelgas Ensemble en het Duitse Minguet Quartett. “Geheel in het centrum: ‘… et lux perpetua luceat’, als in cirkels gereflecteerd”, schrijft Wolfgang Rihm, “worden deze zowel het troostende alsook diep verontrustende lagen van deze woorden substantieel.”(mijn vertaling). En dat is ook zo: de uitvoering laat het werk tot zijn recht komen en lijkt immateriële vertwijfeling tastbaar te maken.

Et Lux is geen dodenmis maar een ‘anamnese’ zoals de componist Rihm het zelf zegt en schrijft^[1]. Anamnese is, zoals u wellicht weet, Grieks voor ‘uit het geheugen’. Herinneringen zijn in het beste geval nooit volledig. Ze vervagen met de tijd als oude kranten in het zonlicht. Zo worden ze zachter, milder. Slechts enkele reminiscenties blijven scherp voor de ogen van het geheugen – meestal de pijnlijkste.

Voorzichtig en zonder woorden, zoals het besef, vangen de strijkers aan. De stemmen nemen met een herkenbare polyfonie over. Zalvend?: Requiem.

Ergens kort voor middernacht, zette ik de cd op. Het was niet de bedoeling het hele werk te beluisteren maar, pas een uur of wat later werd het stil. Ik was meegenomen in de anamnese. Memoires als een stroom van gedachten die zoals de enigmatische tekstfragmenten uit de requiems zijn blijven hangen als portretten in een oud huis. Ooit zong Rihm ze in een koor, verklaart hij voor Ars Musica. Maar je hoort dat de fragmenten veel meer oproepen. De uitvoering verklankt het universele van de tekst alsook het woordeloze denken, het gepeins waarin men op zulke momenten verzinkt. Hij fluistert, streelt, streeft, hunkert, herinnert, raast en zucht. De zoete vertroostende harmonieën van polyfonie verschijnen en verdwijnen zoals de door affecten gedragen herinneringen en pensées. De muziek klonk alsof het m’n eigen anamnese had kunnen zijn met geleende woorden en bekende klanken – is niet elke woord geleend? Je hoeft niet in rouw te zijn om je mee te laten nemen. De muziek wekt ook geen droefenis maar herkenbaarheid. Na perpetua, libera (eeuwigdurend, bevrijd) eindigen koor en strijkers als één stem: et lux (en licht), niet met requiem…

Zonder op het werk te lijken, deed Et lux me denken aan Zimmermanns ‘Requiem für einen jungen Dichter’. De ‘flarden’ uit het geheugen van Zimmermann zijn tastbaarder want echte fragmenten. Rihm laat meer open door de oude rituele tekst te verknippen en het vocale af te wisselen met een innerlijke, bijna lichamelijke stem van de strijkers.

Bij de beluistering dacht ik aan Gesualdo, Ockeghem,… En ook aan Ligeti (Lux aeternam), Pärt (Stabat Mater), Messiaen (Quator pour la fin du temps), Martin (Golgotha), maar ik ben niet zeker of Rihm parafraseert of dat het niet gewoon mijn associaties zijn. Laat het maar zijn en hoor wat je hoort, dacht ik. Rihm is Rihm. Hij dwingt de luisteraar niet met zijn toontaal. Het levert mooie en bijzondere muziek op zonder nostalgie noch sentiment.

De luisteraar moet wel door het hele stuk heen want er is maar 1 track. De kunstenaars dwingen hun publiek en eigenlijk hoort het zo. Trouwens tijd maken voor het denken, voor anamnese, doen we nog te weinig.

Opname en uitvoering zijn zonder meer bijzonder geslaagd zodat de muziek bijna tastbaar een bekende ruimte vult.  Van Nevel verdubbelde de vier stemmen waardoor er meer vocale ruimte lijkt te ontstaan. En het Minguet Quartet speelt alsof ze het woordeloze voelen zelf zijn.

De uitgave is verzorgd. Het obligate boekje bevat drie teksten: één in het Duits van Wolfgang Schreiber, nog een korte toelichting in dezelfde taal van de componist en één in het Engels van Paul Griffiths. Boeiende teksten die elk op een eigen manier de compositie toelichten maar je moet wel de taal kunnen lezen.

Et Lux is een prachtige cd geworden met ‘nieuwe’ polyfonie en hedendaagse tonen. De compositie is een universele anamnese die gebruikt maakt van flarden uit het requiem. De uitgave bij ECM is verzorgd en van een uitstekende (muzikale) kwaliteit.