Met jonge dirigenten aan zet wil het Symfonieorkest Vlaanderen en het Spectra ensemble enkele jonge talenten de kans geven met beide ensembles aan de slag te gaan in zowel hedendaags werk als de eerste van Brahms. Een Chinese, een Italiaan en een Brit mogen het Spectra en het SOV dirigeren. Alle drie hebben al een mooi palmares bij elkaar gedirigeerd, lezen we in het programmabladje. Voor de pauze staan werken op het programma van Frank Nuyts, Annelies Van Parys en Jean-Luc Fafchamps, door het Spectra ensemble o.l.v. resp. De Chinese Chunyi Zhao, de Italiaan Marco Crispo en de Brit Mathew Rhodes. Voor deze sessie werden de drie jonge dirigenten niet gecoacht door de chef-dirigente Poska, maar door professor Christian Ewald van de Hanns Eisler Musikhochschule in Berlin.
Partituren
Eén na één komen de jonge dirigenten met hun partituur onder de arm het podium op. Heeft het kleine geroutineerde ensemble wel een dirigent nodig, denk ik wanneer de drie meer met hun hoofd in de partituur gebogen staan, dan naar de musici kijken. Qua coördinatie zijn het ook zeer verschillende stukken. Nuyts’ Five Penny Beats & The Seven Beats Itch lijkt wel ontspanningsmuziek die helemaal niet moeilijk in het oor ligt. De Fragrances van Annelies Van Parys klinkt dan weer als onderwatermuziek, waarin een altfluit opeens loeit als een verdwaalde zeekoe. Het werk Lettre Soufie: Sh(in) van Fafchamps lijkt een lang klagend lamento.
Na de pause komt het bekende repertorium aan bod, de Eerste symfonie van Brahms. Vorig weekend al speelde het SOV deze symfonie in deze zaal met de Tsjechische dirigent Jiří Rožeň. Zo heb ik een referentiepunt en kan de twee uitvoeringen vergelijken. Wat doet een dirigent? Wat is de rol van een dirigent? Vragen waarop wel eenvoudige antwoorden bestaan, maar die anderzijds niet zo eenvoudig te beantwoorden zijn.
Raar beroep
Dirigent is een heel raar beroep. Van de honderd musici die soms op het podium staan is de dirigent diegene die zelf geen geluid voortbrengt. Bovendien is hij diegene die het meeste verdient met zijn geluidloze beroep. Een dirigent slaat de maat. Dat is de basis, een noodzakelijke maar geen voldoende voorwaarde om van een dirigent te spreken. Om die maat voor elk orkestlid zichtbaar te slaan gebruikt de dirigent soms een stokje, maar niet altijd.
Een dirigent kan bepaalde tempi, een bepaalde interpretatie aan het orkest opleggen. Van de andere kant heeft een orkest altijd zijn eigen sound en traditie, ontwikkeld met vaak vele dirigenten in de loop van vele jaren. Een beter antwoord op de vraag van de functie en het nut van de dirigent is de dirigent die als persoonlijkheid het orkest kan begeesteren, kan enthousiasmeren, energie kan geven. “He can electrify the orchestra”, werd wel eens van de jonge sterdirigent Zubin Mehta gezegd.
Ronald Zollman
Misschien moet je het zelf als orkestmusicus hebben meegemaakt om te weten wat een dirigent kan doen, hoe hij de klank van een orkest kan kneden, hoe hij een melodie of een muzikale frase naar zijn hand kan zetten. Ik heb het op jonge leeftijd meebeleefd, toen ik als violist in het studentenorkest van het Brusselse conservatorium meespeelde in 1982. Ik was zeventien. De dirigent was Ronald Zollman, toen nog een jonge dertiger en professor orkestdirectie.
Ik zal zijn eerste slag van Tsjaikovski’s Vierde nooit vergeten. Het was alsof hij de muziek in de lucht rondom hem vorm kon geven. Het was alsof hij een dolle rit van een vierspan toch in bedwang kon houden. Het is heel moeilijk onder woorden te brengen wat de man naar de musici kon overbrengen en hoe. Natuurlijk speelt de gestiek een grote rol, maar ook iets mentaal, een energie waarmee hij ons studenten begeesterde. Ondertussen is Zollman de zeventig voorbij, heeft een grote internationale carrière achter de rug en blijft dirigeren, o.a. als chef-dirigent van de Filharmonie van Pilzen in Tsjechië. Zollman had altijd een kleine partituur op de lessenaar, een zakpartituur, die hij soms nauwelijks bekeek tijdens het dirigeren. Vele dirigenten doen het zonder partituur, zeker bij bekend repertorium zoals Brahms Eerste van vanavond.
Een leider of een begeleider
De jonge dirigenten wisselen elkaar opnieuw af. De Brit Rhodes begint met het eerste deel, de Italiaan Crispo dirigeert delen twee en drie, de Chinese mag de finale slaan en dat doet ze met haar hele kleine lichaam. Mocht ik in het orkest hebben gezeten, ik had het liefste de Italiaan voor me gezien, hij leek de meest integere. Je kan bewegen, gesticuleren, maar je kan ook te veel met de armen zwieren, zoals de Chinese. Alle drie hebben ze een partituur voor zich, waarnaar hun blikken te vaak zijn gericht. Een dirigent moet niet elke noot in de partituur kennen. Hij moet de grote lijnen kunnen aangeven en soms kleine details accentueren.
Is een dirigent een leider? Hij is veel meer een coördinator die de boel samenhoudt zoals een koetsier zijn vierspan. Bovenal is de dirigent een luisteraar die elk detail hoort, die het opmerkt wanneer de tweede klarinet of derde hoorn een foute noot speelt. Vaak behoeft dat geen brede gebaren of grote gestiek. Vorig jaar ging de 86-jarige Zubin Mehta nog eens voor een orkest staan, het jeugdorkest van de Buchmann Mehta Academy in Tel-Aviv. Zijn energieke slagen, zijn heroische gestiek van weleer is hij verloren, maar de essentie is overgebleven. Met minimale bewegingen en oogopslag begeleidt hij het jeugdige orkest door de Vierde van Brahms. Een les in nederigheid, een les dat dirigeren meer luisteren, motiveren is, begeleiden en sturen met vaak summiere bewegingen.
