De Filharmonie, met als thuishaven de Elisabethzaal in Antwerpen,  rondde deze mooie reeks concerten af in Bozar. Na Hasselt, twee voorstellingen in Antwerpen en Brugge was zondagavond de laatste voorstelling van Ivan de Verschrikkelijke.

Een bravourestuk met uiteenlopende elementen die mooi samenvallen: symfonisch orkest, een 70-koppig koor, (de bundeling van het Octopus Symfonisch Koor en het Choeur de Chambre de Namur), twee vertellers (Jan Decleir en  Stefaan Degand), de Nederlandse mezzosopraan Christianne Stotijn en 3 knapen  (leden van het Opera Koor Vlaanderen), het geheel met aplomb in goede banen geleid  door de Britse gastdirigent Martyn Brabbins.

Tragedie over macht en Shakespeariaanse samenzweringen op muziek van Prokofiev

Ivan Vasiljevitsj (1530-1588) grootvorst van Moskou, de tsaar der tsaren, en bekender onder de naam Ivan Grozny, wat in het Nederlands meestal vertaald wordt als Ivan de Verschrikkelijke, terwijl grozny qua betekenis meer overeenstemt met ontzagwekkend, machtig en streng.

De twee jonge tekstschrijvers: Brechtje Louwaard en Tristan Versteven, zijn niet aan hun proefstuk. Ze schreven de voorbije seizoenen vijf nieuwe toneelteksten en evoceren dit getormenteerde bestaan met een duik in het leven van deze historische figuur, waar ze in een knappe opbouw een dramaturgische draad uit spinnen. Daardoor krijgt de muziek extra zeggingskracht voor het publiek. Er zijn de feiten en op de tonen van de muziek en gezangen kan iedereen dit turbulente leven met eigen verbeelding invullen. Ivan IV kende een treurige jeugd. Zijn vader stierf toen hij 3 jaar was, zijn moeder werd een aantal jaren later vermoord. Zijn eerste echtgenote werd waarschijnlijk vergiftigd. Door al de gebeurtenissen en intriges aan het hof werd hij zeer wantrouwig. Was dit alles de oorzaak waarom hij uiteindelijk zo’n harde repressie voerde? Door het aanstippen van al die cruciale trieste momenten, die alternerend met de muziek worden vermeld, krijgt Ivan Vasiljevitck enigszins krediet. De perceptie duwt hem nochtans helemaal in het verdomhoekje. Hij heeft ook heel wat positieve dingen gedaan. Zo heeft hij in Rusland de boekdrukkunst ingevoerd. Hij had goede handelsakkoorden met het Westen. Hij liet, om één van zijn overwinningen te vieren, de Vasilikathedraal bouwen. Rusland was destijds een groot lappendeken geregeerd door de Bojaren. Hij maakte er een groot rijk van.

Cineast Eisenstein en componist Prokofiev

Niet alleen deze beide kunstenaars waren gegrepen door deze wrede heerser, maar ook Stalin was een groot bewonderaar. Beiden streefden eenzelfde doel na: van het verscheurde Rusland een almachtig groot rijk maken, waarover zij en niemand anders zouden heersen. De films die Sergey Eisenstein in de eerste decennia van de 20ste eeuw regisseerde behoren tot de meesterwerken van de filmgeschiedenis. Bij ‘Ivan de Verschrikkelijke’ componeerde Serge Prokovief uitermate dramatische en levendige filmmuziek. Het lef dat beiden aan de dag legde inspireert ook hedendaagse kunstenaars. De concertvoorstelling vertrekt, behalve van de originele filmmuziek van Prokoviev, ook van het oratorium dat werd gedistilleerd uit de partituur door Abram Stasevitsj en in 1961 in première ging in Moskou. Met kamelionistische wendbaarheid volgt Prokofievs muziek het dramatische verhaal. Zo verrijkt hij de  impressionante koorpartijen met een zeldzaam orkestkoloriet. Mooi is de passage wanneer een bas van het koor a capella, in een sonore melodielijn, de tsaar verheerlijkt, waarna het hele koor jubelend invalt. Indrukwekkend en vertederend is ook het lied, alweer a-capella van drie knapen, ik schat tussen 8 en 10 jaar. Wat een toonvastheid. De tussenkomsten van mezzosopraan  Christianne Stotijn zijn schaars en sober. De twee acteurs, beschikken allebei over uitstekende sensoren voor authenticiteit. Met een verbijsterende energie in zijn zegging schetst Jan Decleir als verteller de context, neemt in korte fragmenten de rol van de moeder voor zijn rekening en van de neef. Stefaan Degand beperkt zich tot de figuur van de tsaar, van kind van 3, als knaap en jonge man. Hij verrast ook wanneer hij met zijn mooie tenorstem een strijdlied zingt waarmee hij zijn manschappen aanvuurt. De tsaar huwt Anastasia Romanova, de witte zwaan. Wanneer hij strijd gaat leveren tegen de opstandige Khan van Kazan keert hij doodziek van het slagveld terug. Aasgieren aan het hof willen maar al te graag zelf tsaar worden. Vooral nicht Efrosinia wil haar zoon op de troon. Het einde heeft Shakespeariaanse trekjes. Ivan Vasiljevitsj ontleent even voor de fun zijn kroon en mantel aan zijn neef die helemaal niet de ambitie heeft om tsaar te worden. Ingehuurd door Efrosina steekt een huurmoordenaar de tsaar neer. In de war gebracht door de wissel van kledij komt de verkeerde man aan zijn einde. Te laat ontdekt ze dat ze haar eigen zoon heeft laten ombrengen. De tsaar herstelt, maar de tsarina wordt ziek en sterft.

Het voorbarige einde van een filmtrilogie

Na de dood van zijn geliefde vrouw verliest de tsaar de trappers ten prooi aan de eenzaamheid van de macht. Hij wordt paranoia en gewelddadig. Met een ontembare vastberadenheid richt hij zijn gevreesde oprichinski op die de vijanden van de staat moeten liquideren. Met als excuus: “Een misdaad voor een heilige zaak is een heldendaad.” Waar hebben we dat nog gehoord! Ze voeren gruwelijke zuiveringen  uit. Het derde deel van de filmtrilogie van Eisenstein zou over de laatste fase in het leven van Ivan de Verschrikkelijke gaan. Hij moest die van Stalin vroegtijdig stopzetten. Er waren té veel gelijkenissen met zijn eigen schrikbewind. Jan Decleir eindigt met de woorden: In elke tijd worden stemmen tot zwijgen gebracht door achterdochtige leiders. De voorbeelden vandaag de dag zijn legio! Hier eindigt het verhaal en ook het concert met een fantastische gezamenlijke  climax van koor en orkest. Ivan de Verschrikkelijke van de Filharmonie groeide uit tot een knap muziekdramatisch fresco.

Een opsteker van formaat. Dit concert lokte niet alleen een ouder publiek maar ook opvallend veel jonge mensen.

  • WAT: Ivan De Verschrikkelijke
  • WIE: Jan Decleir, Stefaan Degand, deFilharmonie, Brechtje Louwaard, Het Banket, Tristan Versteven, Martyn Brabbins, Sergey Prokofiev en Abram Stasevitsj
  • WAAR: Bozar
  • WANNEER: Zondag, 5 februari
  • Foto: ©Kaat Pype