In de reeks Wagnerspectrum verscheen het 21ste deel. In Wagner und die Medizin exploreren verschillende vooraanstaande specialisten Wagners houding tot het zieke en gezonde lichaam en de medische wetenschap van zijn tijd, en analyseren en beschrijven zij de weerspiegeling daarvan in zijn werk. Hoogst interessant.
Martin Schneider, Sven Friedrich, Hans-Joachim Hinrichsen, Barbara Eichner, Maren Goltz, Arne Stollberg, Felix Belussi, Jörg Krämer, het zijn maar enkele van de namen van de specialisten die in die essays en besprekingen een onthullend, nieuw licht werpen op alweer minder bekende aspecten van Richard Wagners denken, leven en tijdloos werk. De heel onderlegde auteurs zijn allen verbonden aan de universiteiten van Basel, München, Würzburg, Heidelberg, Göttingen en Freiburg en staan door hun kennis binnen verschillende vakgebieden garant voor uitzonderlijke intellectuele kwaliteit.
Wagner en zijn dokters
Als eersten bespreken Joachim Thiery en dr.Ulrich Tröhler in het essay ‘Liebster, welches Diät? – Wagner und seine Ärzte’ Wagners relatie tot de dokters Pusinelli en Standthartner en tot zijn huisarts in Bayreuth Hermann Landgraf. Waterkuren (Wasserheilanstalt) en hydrotherapie waren nieuwe behandelingen en therapieën. In het essay lezen we dat Richard Wagner met uitzondering van zijn hardnekkige huidaandoening, lang gespaard is van ernstige ziekten. Fysieke ongemakken of een depressieve toestand brachten hem meer creativiteit en productiviteit dan rust, zo luidt het. Alleen in zijn late jaren verschenen symptomen van coronaire hartziekte. Die waren verantwoordelijk voor zijn angina pectoris en waren in combinatie met wat daar moet gebeurd zijn op die sofa in zijn Venetiaans palazzo, uiteindelijk de oorzaak van zijn fatale hartaanval. Artsen, zoals de Dresdense pediater Anton Pusinelli (die Wagner nota bene veel geld leende maar het nooit heeft terug gekregen), Josef Standthartner (de ‘Leibarzt’ van Sissi) of Carl Hermann Landgraf, werden vrienden voor het leven. De bestaande uitgebreide correspondentie tussen Wagner en zijn artsen is nog steeds niet volledig gepubliceerd en is dus relatief moeilijk te bereiken, zo schrijven de auteurs. Dit is jammer, vervolgen ze, want deze particuliere brieven schetsen een levend beeld van deze meer dan geniale schrijver en componist. Die unieke brieven worden nl. gekenmerkt door artistieke zelfspot en ontwapenende charme en geven een inzicht in Wagners boeiende persoonlijkheid en zijn zelf-omschrijving als componerende machine. Het doel van dit essay is om Wagner te tonen als een gewoon persoon die soms eens ziek was en fysieke ongemakken had zoals elke andere mens. Hij beoefende weliswaar hydrotherapie met ongewone dieetregimes maar zijn beste remedie tegen lichamelijke hinder was zijn alomtegenwoordige humor. Jawel, benadert u Wagners Ring bvb. zonder aandacht voor zijn humor, dan doet u best iets anders. Denk aan zijn geweldige uitspraak “Das würde mein größter Triumph sein, wenn ich Euch in meiner Todesstunde zum Lachen brächte …” Heerlijk!
Tegenstander van proeven op dieren
In het essay ‘Richard Wagner als Gegner von Tierversuchen – ein visionärer Zivilisationskritiker’ gaat het over Wagners dierenliefde. Wagner bezat als hondenliefhebber wel vier tot vijf grote Newfoundlanders die namen uit zijn Ring droegen.
In dit essay lezen we over Wagners verzet tegen dierenmishandeling voor wetenschappelijke doeleinden. Van Cosima weten we trouwens in welke mate haar Richard het beste van zichzelf gaf om in Siegfried de dood van de uit zijn zalige slaap gewekte Fafner als draak te verklanken. Wagner was als kind van zijn tijd nl. een fel tegenstander van medische proeven op dieren. Dit stond in verband met vegetarisme. In Duitsland was de politicus, publicist en revolutionair Gustav Struve (1805-1870) een leidende figuur binnen de vegetarische beweging. Hij werd geïnspireerd door Rousseau’s ‘Émile, ou De l’Education’. Veel vegetarische verenigingen werden opgericht in het laatste derde van de 19de eeuw als onderdeel van de algemene hervormingsvoedselbeweging. Struve beschreef zijn ideeën in 1869 in ‘Pflanzenkost die Grundlage einer neuen Weltanschauung’ en in ‘Das Seelenleben, oder die Naturgeschichte des Mensche’”. Vegetarisme werd toen geassocieerd met culturele hervormingsbewegingen zoals matigheid en anti-vivisectie. Het werd gepropageerd als een essentieel onderdeel van een natuurlijke manier van leven. Voormannen van deze beweging hadden dan ook scherpe kritiek op de beschaving van hun tijd en streefden ernaar de volksgezondheid te verbeteren. Wagner dus ook.
Religie en kunst
In navolging van Reinhold Grimm en Jost Hermand in hun Re-reading Wagner (1993, University of Wisconsin Press), had auteur Marc A. Weiner van de universiteit van Indiana het in zijn magistraal boek Richard Wagner and the Anti-Semitic Imagination (1997) reeds over gevoelige onderwerpen als het vegetarische in Parsifal en onanie bij Nietzsche, The Eyes of the Onanist, the Philosopher Who Masturbated. Zeker lezen. Geuren (de Teutoonse Duft), de klank van de coloratuur versus de klank van de heldentenor e.d.m. waren onderdeel van de vernieuwende synesthesie van Wagners zuiverende en verlossende theatercultus.
In 1879 trad Richard Wagner toe tot de groeiende beweging in Duitsland tegen de wrede medische praktijken van proeven op dieren met een ‘Open brief’. Die werd gepubliceerd in de Bayreuther Blätter. Zijn argumenten voor de zinloosheid van deze experimenten volgden uit zijn ervaringen met de traditionele geneeskunde en vooral vanuit zijn ontwikkelde maatschappijkritiek. Zijn bondgenoten negeerden echter deze argumenten en gebruikten gewoon zijn naam. De anti-vivisectie beweging absorbeerde wel ook zijn ideeën over antisemitisme en vegetarisme, die bij Wagner maar ook vrij algemeen, onlosmakelijk met elkaar verbonden waren. Deze open brief leidde direct tot Wagners veelbesproken essay Religie en kunst waarin hij o.m. een gruwelijk scenario schetste van de ongehinderde ontwikkeling van wetenschap en technologie met gedeeltelijke gevolgen voor de geneeskunde.
Invloed van Gleizès en Barnouf
Wagners essay Religion und Kunst werd in 1880 geschreven onder invloed van de geschriften van de Franse cultuurfilosoof Jean-Antoine Gleizès (1773-1843). Op zijn eigen subtiele wijze verwijst hij daar in naar de continentale drift beschreven door Gleizes en voegde hij daar het metafysische en het levensbevestigende van de term ‘Wil’ aan toe. In de context van deze metafysica van de wil, afgeleid van het Schopenhauer concept, introduceerde Wagner zijn ideeën over ziekte en de regeneratieve kracht van vegetarisme. In 1872 was ‘Thalysie: ou La nouvelle existence’ uit 1841 van Jean-Antoine Gleïzès, door de vegetariër Robert Springer in het Duits vertaald als Thalysia, oder Das Heil der Menschheit. Net als in eerdere revolutionaire geschriften besprak Wagner in het tweede deel, dat hij sterk onder de indruk van het boek ‘Thalysia, of de redding van de mensheid’ schreef, in detail het verval van het menselijk ras. Wagner ging daarin zeer ver. De man is een roofdier, zo schreef hij, dat landen verovert, van nature autochtonen onderwerpt, grote nieuwe rijken, staten en beschavingen van onderworpenen sticht om dan in alle rust van zijn prooi te genieten. Hitler haalde trouwens zijn idee van ‘Lebensraum im Osten’ bij Wagner. Er volgen dan passages over geld, macht en eigendom, een kwestie die Wagner al altijd heeft bezig gehouden en die hij vooral heeft uitgewerkt en bestreden in zijn Ring des Nibelungen, een monumentaal betoog tegen misdadig materieel bezit, een gigantische tetralogie tegen parvenus, arrivisten en snobs, het soort dat eerst trouwt en dan bouwt, met twee auto’s en in het beste geval, één kind, weet u wel… Wagner beschrijft dan verwijzend naar de Franse oriëntalist Eugène Burnouf, hoe in India onder invloed van het landschap en het klimaat, het boeddhisme ontstaan is, dat als denken het dierlijk leven veel meer acht en waardeert dan de christelijke Europeaan.
Pythagoras
Wagner kwam tot dat onderwerp dat hem nota bene zeer actief bezig hield in zijn laatste jaren, wanneer hij in de herfst van 1879 Die Folterkammer der Wissenschaft van Ernst von Weber las, een boek over vivisectie en proeven op dieren als vooruitgang van de geneeskunde. Wagner schreef daarop zijn openbare brief en voerde een krachtig betoog voor dierenwelzijn. Wel meer dan veertig dagboekaantekeningen van Cosima vermelden hoe uitvoerig dit onderwerp besproken werd in huize Wagner. Van Cosima weten we ook dat haar Richard daarbij verwees naar de Griekse filosoof Pythagoras. Pythagoras die we vandaag in het beste geval enkel nog kennen door zijn stelling, getallenleer en harmonie der sferen, was overtuigd van de onsterfelijkheid van de ziel. Hij geloofde in zielsverhuizing en onderwees ascese en reïncarnatie. Rond Pythagoras hing bijgevolg een waas van metafysisch mysticisme. Niemand mediteerde na hem over de aard van de wereld zonder terug te blikken op zijn leer. Esoterische gemeenschappen werden opgericht die verborgen voor de wereld, de naleving van deze leer, eetregels incluis, als een religieuze reiniging beoefenden.
In zijn religieus geschrift stelde Wagner vast dat de mensen in hun ontwikkeling door de aard van de natuur en hun dieet en eetgewoonten bepaald werden. Net zoals er planteneters onder de dieren zijn, schreef Wagner, hoefde de mens niet per se een dierendoder en carnivoor te worden.
De mens is een vervaarlijk roofdier
De evolutie heeft echter gewild dat de mens van vruchteneter in het paradijs, een vervaarlijk roofdier is geworden. Het verhaal van de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs beschouwde hij dan ook als een allegorie van de uitzetting van de voormalige vegetariërs na een bloedig feestmaal, de ontmaagding van Eva door Adam. Later aldus Wagner, heeft de onrechtvaardige joodse God het vleesoffer van Abel fanatiek hoger geschat en belangrijker geacht dan het vruchtenoffer van Kain, met alle gevolgen vandien.
Ernst von Weber wijdde vooral aandacht aan wetenschappelijke proeven op dieren (vivisectie) en richtte daartoe in 1879 in zijn woonplaats Dresden de Internationale Vereniging voor de strijd tegen de wetenschappelijke dierenmarteling op (Internationalen Verein zur Bekämpfung der wissenschaftlichen Thierfolter). Tussen maart 1880 en begin 1881 groeide het aantal leden binnen een paar maanden van 565 geregistreerde leden tot… 6000. Onder die leden bevond zich Franz Liszt. Als voorzitter van de vereniging, die voortaan in het Duitse Rijk hét centrum werd van de beweging tegen proeven op dieren, had Weber, gepromoot door zijn geschriften en lezingen, gedurende vele jaren ingrijpende maatschappelijke en politieke impact. Folders van de vereniging bereikte een oplage van een half miljoen exemplaren. Naast gelijkgestemde collega’s won von Weber vervolgens ook Richard Wagner voor zijn innovatief initiatief betreffende dierenwelzijn.
Wagner is krankzinnig
In het essay Theodor Puschmann, Richard Wagner. Eine psychiatrische Studie, 1873 gaat het over de boude stelling van Puschmann. De medische historicus Theodor Puschmann publiceerde in 1872-1873 als jonge arts in München ‘Richard Wagner, Eine Psychiatrische Studie’. Puschmanns diagnose was dat Richard Wagner krankzinnig was. Dat was uiteraard een sterk provocerende uitspraak. Tot nu toe heeft het Wagneronderzoek weinig aandacht besteed aan Pusschmanns statement. Nochtans, zo stellen de auteurs Florian Steger en Joachim Thiery in het essay, rijzen er veel vragen. Wat wilde Puschmann met zijn publicatie eigenlijk bereiken? Hoe is de samenhang volgens Cesare Lombroso van genie en waanzin te rijmen met Puschmanns stelling? Evolueerde zijn publicatie in een richting die hij niet wilde? Hoe waren de reacties op Puschmann? Waren er politieke motieven? Wat is de betekenis van dit werk voor het Wagner onderzoek? In dit essay gaat het onderzoek verder door het beantwoorden van bovenstaande open vragen en is de tekst opgevat als een stimulans voor verder onderzoek. Voor de voorstelling van zieke figuren was in de opera van de 18de en 19de eeuw (nog) geen plaats. Dit veranderde met Wagner en Verdi. Rond het midden van de 19de eeuw maakten zij ziekte, lijden en dood van de protagonisten op het podium, als onderdeel van een groter proces, aangrijpend aanschouwelijk, zo lezen we.
Violetta versus Tristan
In het uitgebreid essay ‘Er hat die Musik krank gemacht. Zur musikalischen Umsetzung von Krankheit in Wagners Tristan und Isolde’ (blz.141), behandelt prof. dr. Jörg Krämer de nieuwe concepten van ziekte en gezondheid van de romantiek en vraagt hij zich af waarom Wagner brak met de gevestigde conventies. Vervolgens analyseert hij met notenvoorbeelden hoe Wagner de romantische opvatting van ziekte verbond aan nieuwe muzikaal-dramaturgische en compositorische strategieën in zijn uitermate vernieuwende Tristan und Isolde. De diverse onderscheidende kenmerken vergelijkt Krämer in zijn essay met Verdi’s La Traviata. De alt-Weise en Tristans Fiebermonoloog (3de akte) tegenover Alfredo’s Di quell’amor en Violetta’s tuberculose. Onvoorstelbaar interessant!
Martin Schneider heeft het ten slotte in de essays Die Geburt des Wagnerismus. Richard Wagners Nachinszenierung seines Werkes in der Wirklichkeit und die Folgen für die Rezeptionsgeschichte en in Widersprüche der Wagner-Apologetik. Eine Replik auf Siegfried Gerlichs Thesen zu Richard Wagners Kulturphilosophie und Metapolitik, over de samenhang tussen en de weerspiegeling van Wagners bonte personages in zijn persoonlijk en door spelende kinderen geanimeerd gezinsleven. De titel van Gehrlichs boek is Richard Wagner. Die Frage nach dem Deutschen. Philosophie – Geschichtsdenken – Kulturkritik. Absoluut niet te missen!
Besprekingen van boeken, cd’s en dvd’s
Na de zeven grandioze essays (Aufsätze) volgen sublieme boekbesprekingen die op hun beurt ook stuk voor stuk heel wat professioneel inzicht verschaffen in het magistraal oeuvre van Richard Wagner. Recensies van cd en dvd opnamen besluiten dan deze alweer uitzonderlijk interessante uitgave. Het niveau van de teksten en van de auteurs eert de Duitser Richard Wagner op grote wijze. In het volgend Wagnerspectrum dat dit najaar verschijnt, zal Rienzi centraal staan. Duizend maal dank.
