Stel. Op 7 april 1724 zit u rustig te wachten in de Nicolaikirche in Leipzig tot de liturgie van Goede Vrijdag begint. In tegenstelling tot steden zoals Hamburg is een “muzikale passie” in Leipzig nog geen traditie. Een jaar eerder was Johann Sebastian Bach aangesteld als cantor.
Stel. Op 7 april 1724 zit u rustig te wachten in de Nicolaikirche in Leipzig tot de liturgie van Goede Vrijdag begint. In tegenstelling tot steden zoals Hamburg is een “muzikale passie” in Leipzig nog geen traditie. Een jaar eerder was Johann Sebastian Bach aangesteld als cantor. Voor het eerst zal het bijbelse verhaal muzikaal – weliswaar met bespiegelende commentaren en aria’s, een beetje naar het model van een opera – uitgevoerd worden op muziek van de dan 39-jarige componist. Deze belangrijke christelijk liturgie – de laatste uren en de kruisiging van Christus, waarrond het hele christendom in feite geweven werd – verdiende terecht een monumentaal werk als dit.
De instrumenten die nu ‘oud’ zijn, waren toen fonkelnieuw. Voor zover er nog overblijven uit die tijd liggen ze vaak in musea en wordt er dikwijls gespeeld op kopieën. Maar ook toen was het geen sinecure twee uur lang de juiste toon te bewaren in een onverwarmde kerk en met het primitieve materiaal waaruit, alleen al de snaren bijvoorbeeld vervaardigd werden. Geen wonder dat de Johannespassie (BWV 245) af en toe onderbroken wordt om “bij te stemmen”.
De inhoud is universeel gekend: het lijdensverhaal van Christus. De manier waarop Bach dit op muziek gezet heeft, is geniaal. In Spanje zegt men “Hasta los atéos son católicos” (zelfs de goddelozen zijn katholiek). Wel, volgens mij wordt iedereen – gelovige, atheïst of agnost – met een beetje hart in zijn lijf, op zijn minst aangesproken en meer dan waarschijnlijk ook ontroerd door dit meesterwerk. Het genie van Bach zit in elke hoek. Als Simon Petrus een zwaard trekt “und des Hohenpriesters Knecht sein recht’Ohr abhieb” zie je het oor als het ware over de grond stuiteren. Als de evangelist, nadat Petrus voor de derde keer zijn band met Christus verloochend heeft, beschrijft hoe “Jesus hinaus ging und bitterlich weinete” dringt de smart tot ieders hart door. Het klinkt ongemeen bitter! De manier waarop de tekst verklankt wordt, is bijzonder overtuigend. Er staat letterlijk: “Und der das gesehen hat, der hat es bezeugt, und sein Zeugnis ist wahr […] dass er die Wahrheit saget, auf dass ihr glaubet.” Op dit moment in de geschiedenis en nog een hele tijd daarna was dit voldoende om iedereen te doen geloven… Maar de kracht van het verhaal en wat mij betreft vooral van de muziek, staat nog steeds als een baken dat alle stormen trotseert…
Zanger dirigeert
De tenor Christoph Prégardien, wereldberoemd om zijn rol als evangelist in de passies van Bach, kent die werken van naaldje tot draadje. “Ik zong de rol van evangelist in de Johannespassie al toen ik amper 25 was. Ik ben dan wel niet opgegroeid in een sfeer van ‘barokinterpretatie’ (de zogenaamde historisch verantwoorde interpretatie, nvdr) maar ben veeleer van de romantische school. Wel honderd keer zong ik die rol en op een dag volstond dat niet meer. Naarmate je ouder wordt, wordt het moeilijker naar de Johannespassie te luisteren wanneer die uitgevoerd wordt op een andere manier dan je zelf wilt horen. Als dirigent sta je voor een totaal andere opdracht en dat boeit me uitermate.”
Of hij zal blijven dirigeren ?
“Het dirigeren zal een belangrijke plaats innemen, maar de eerste jaren zal ik zeker ook blijven zingen. Ik doe het veel te graag. Het publiek zou er niet blij mee zijn als ik het zingen volledig zou inruilen voor het dirigeren. We zien wel of ik erin slaag beide disciplines te blijven combineren.”
Prégardien als dirigent is een ware ‘openbaring’ (om in de sfeer van de passie te blijven). Hij is een minzaam personage en dat straalt af op zijn manier van dirigeren. Hij leidt wel degelijk het gebeuren in de richting die hij wil (zie supra) maar niet autoritair als sommige dirigenten van de “oude stempel” (ze worden zeldzaam, maar er zijn er nog). Geen enkele beweging is overbodig, de gestiek is uitermate precies, eveneens in tegenstelling tot het vage gestoethaspel waarmee muzikanten en zangers het soms moeten stellen…
Prégardien heeft ook zelf de cast samengesteld waarmee hij aan dit project wilde werken. “Ik stelde een lijst samen en ben bovenaan de lijst beginnen telefoneren naar die mensen om hen persoonlijk te vragen of ze wilden meewerken. Tot mijn aangename verrassing ging iedereen meteen akkoord. Dat gaf me een groot vertrouwen. Maar dit vertrouwen, in mezelf en in de collega’s, moest ik natuurlijk ook waar maken. Ik schreef concertorganisatoren aan en… we hebben aanvragen moeten weigeren.”
Een geluk dat deSingel tot de uitverkorenen behoort. We krijgen een fenomenale James Gilchrist als evangelist. De man vult de hele zaal met zijn krachtige en waar nodig ontroerende stem. Het publiek gaf hem dan ook een daverend applaus nadat de laatste tonen wegebden en Prégardien de zaal nog even in bedwang hield, zoals slechts weinigen daarin slagen. Met haar rijzige verschijning en zeer mooi ‘gekleurde’ stem zingt sopraan Ruth Ziezak eveneens op niveau. De bas Yorck-Felix Speer is een zwaar gebouwde Christus die het nodige gewicht – eigen aan de rol – in de schaal legt en de bas Dietrich Henschel overtuigt beslist als Pilatus. Altus Andreas Scholl – die wij in normale omstandigheden zeer hoog inschatten – valt wat zwakjes uit, vooral in het begin. Dit pleit voor het casten van een (vrouwelijke) alt, wat de traditie ook moge wezen. Het evenwicht in de rolverdeling kan er alleen maar goed bij varen.
Last but not least een woordje van lof voor de muzikanten van Le Concert Lorrain en voor de zangers van het Nederlands Kamerkoor. Het Frans-Duitse ensemble, ontstaan in 2000, heeft zich gespecialiseerd in oude muziek en behoort intussen tot de wereldtop. Het prachtige duo op traverso (Rachel Beckett en Elisabeth Walker) klinkt nog na, uren na de voorstelling, en het enthousiasme van gambiste Ulrike Becker brengt een blijde boodschap in dit toch wel trieste verhaal. Het koor volgt de precieze directie op de milliseconde en maakt zowel globaal als individueel (Petrus en de Maagd) een zeer sterke indruk.
