Het seizoen ’20-’21, dat tot zijn einde komt, stond bij Bozar in het teken van Kunst&Welzijn. Daarbij stond centraal hoe de binnenwereld van de kunstenaar voortdurend verbindingen aangaat met de woelige buitenwereld rondom. Door de coronacrisis werd dit thema natuurlijk nog brandender en actueler dan iemand zich ooit had kunnen inbeelden!

Als deze pandemie één ding duidelijk heeft gemaakt, dan is het dat we niet zonder kunst en cultuur kunnen om overeind te blijven in deze verwarrende en bedreigende wereld. De voorbije maanden verslonden we boeken, gaven we ons over aan bingewatchen of haalden we oude vinylplaten uit de kast. Ondertussen telden we de dagen af tot we weer naar de theaters en de concertzalen konden gaan.

Kan kunst ons écht genezen?

Karl van den Broeck, coördinator van Bozar Agora, verzamelde volgende mensen rond zich voor een boeiend gesprek. Psychiater Dirk De Wachter, hij dook het voorbije seizoen geregeld in Bozar op in de programmatie rond ‘Kunst&Welzijn’. Luc Van Gorp, voorzitter van de Christelijke Mutualiteit besteedde in zijn recente boek ‘Mensenmaat’ aandacht aan het belang van kunst en cultuur voor ons welzijn. Bozar zette een lokale samenwerking op met Samana, een dochterorganisatie van CM. Deze demarche van Bozar en CM zouden we best kunnen omschrijven als een progressief activisme. Kristine Timperman is verantwoordelijk voor de communicatie en community-projecten in het Museum Dr. Guislain dat het taboe rond psychisch ziek zijn wil doorbreken. Kunstenares Anne-Mie van Kerckhoven vertelde vorig jaar nog hoe kunst haar leven heeft gered. Verder waren er nog twee opgenomen interviews met Wereldgezondheidsonderzoeker Nils Fietje en VUB-onderzoekster Julie Rodeyns die meer uitleg verstrekten over de stand van zaken van het wetenschappelijk onderzoek, over kunst en welzijn en kunst op voorschrift. Er zijn inderdaad dode hoeken en blinde vlekken die vragen om invulling. Dit debat vond plaats in het kader va het project ‘Art&Well-being’, dat medegefinancierd wodt door het programma Creative Europe van de Europese Unie.

Levenslust halen uit de kunsten

In ons land zijn momenteel 470.000 mensen langdurig ziek waarvan 40% kampt met een depressie of burn-out. Kan kunst een helpende factor zijn om dit getal terug te schroeven?
Prof. Dirk De Wachter omschreef het als volgt: “Voor mij is kunst wezenlijk de bodem van ons bestaan. Waarom ontsporen zoveel mensen? Het heeft te maken met ons maatschappelijk systeem: te snel en onpersoonlijk. Het leven is geen sprookje. Mensen moeten ook leren leven met de wisselvalligheden, imperfecties en de risico’s die het leven met zich meebrengt. Het seculariseren van onze samenleving heeft de zin-geving ondermijnd. De mens is niet alleen een homo faber. In deze overgetechnoliseerde wereld kan hij niet overleven zonder mythen, geloof en religie. Religie heeft kunst altijd sterk gepromoot: beeld- en schilderkunst, de muziek met o.m.: Bach, Beethoven, Mozart, Pergolesi… vandaag de dag Arvo Pärt.”
Met zijn jarenlange praktijk vindt De Wachter dat de opleiding van dokters te kort schiet. Een in vakjes opgedeelde kennis is ontoereikend voor de aanpak van grote problemen. Er stelt zich een probleem in de geneeskunde door de techniciteit, waardoor het menselijke aspect enigszins verwaarloosd wordt. Kunst integreren in de opleiding zou verrijkend zijn, alternatieven bieden.
In psychiatrische instellingen wordt reeds geruime tijd creatieve therapie ingeschakeld. Woord-, dans-, muziek- (vocaal en instrumentaal), en tekentherapie zijn succesvol. Mensen kunnen via kunst hun kronkelende gedachten een plaats geven. Kristine Timperman pikt daar op in: “In het Dr. Gislain ziekenhuis is men al een paar jaar bezig met een alternatieve en interactieve methode. Een samenwerking van huisartsen met patiënten met psychische problemen. Kunst is wel geen bezigheidstherapie. Het is outsiderkunst gemaakt door patiënten. Vroeger werd daar neerbuigend en lacherig op neergekeken. Pas recent is er aandacht voor. Mensen maken vanuit hun uitsluitingspositie soms heel sterke kunst. Kunst is niet altijd onproblematisch, kan chocqueren, mensen uit hun evenwicht brengen. Kunst is iets waarmee je worstelt of je net bevrijdt.”
Anne-Mie van Kerckhoven voegt daar nog aan toe: “Kunstenaars hebben een rol en verantwoordelijkheid in de maatschappij. Een museumbezoek kan aan aha-erlebnis zijn. Waarom? In elk schilderij zitten patronen, spiralen, lijnen die een directe impact hebben op de waarnemer. Het appelleert aan ons brein. Mensen, waar ook ter wereld hebben altijd al de drang gehad om zich uit te drukken, denk maar aan de prehistorische rotstekeningen.”

Eerste aanzet

Voorlopers in ‘Kan kunst ons weer gezond maken’ zijn Groot-Brittanië en Nederland, waar dokters kunst voorschrijven als remediëring. Het doktersbezoek liep daarmee sterk terug. De WGO spreekt van kostenefficiëntie. Het is kort door de bocht maar het is inderdaad goedkoper om iemand een theater- of filmticket te geven in plaats van een dure therapie of biomedische ingreep. Dirk De Wachter voegt eraan toe: “Om de juiste therapie aan te bieden, zijn hoogopgeleide mensen nodig. Ook dat kost geld!”

De dynamiek is inmidddels aangezwollen. Vooral in de Scandinavische landen is de belangstelling groot. Hoe kunst integreren in ons gezondheidssysteem? De coronacrisis opende zeker deuren. Voor mensen die zich geïsoleerd voelden waren gestreamde voorstellingen en concerten, door de emotionele intensiteit, een grote hulp.

Tussen passief of actief aan kunst doen zit een significant verschil. Beide hebben een heilzame werking. Het is een uitlaatklep. Daarom is het geen gek idee dit te implementeren in het gezondheidssysteem. Het zal niet automatisch goedkoper zijn maar zeker bijdragen aan een betere gezondheid van het individu. Kunstenaars en zorgverleners met elkaar in contact brengen zou een interessante piste zijn. Ze kunnen veel van elkaar opsteken, elkaar empoweren. Belangrijk is de verbeelding van de mensen weer op gang te krijgen. Die zet immers de creativiteit in gang. Creativiteit wordt in de opleiding van kinderen stelselmatig afgeknot. Daar moeten we alert voor zijn. Ook communicatie is belangrijk, verbindingen maken, positieve elementen zien. Kunst is geen eenvoudig verhaal, maar een complex gegeven.

Muziek versus pijn

Muziek kan troost bieden, tot euforie leiden. Meer nog… Dat men de perceptie van pijn kan beïnvloeden met muziek is al proefondervindelijk bewezen. Zo helpt het horen van muziek voor én na een operatieve ingreep sterk bij het herstel. Muziek activeert het brein van mensen in een ver stadium van dementie die helemaal in zichzelf gekeerd zijn of verloren lopen in het labyrint van hun brein. Muziek haalt hen even uit hun lethargie.

Nuchtere analyse

Julie Rodeyns, onderzoekster VUB van het project Infinity tempert het geheel wat: “Het is een open deur intrappen dat kunst een heilzame invloed heeft op mensen. Kunst is een facilitator. De relatie met kunst is een menselijke relatie. Kunst inzetten om de maatschappij gezond te houden is wishful thinking. Een dokter kan moeilijk inschatten welke kunstvorm voor iemand het beste is. Hoe gaat zoiets in zijn werk? Hij zal een verbindingswerker inschakelen die moet nagaan of die persoon al dan niet gebaat is met kunst. Men kan iemand die nooit naar een opera is geweest moeilijk onderdompelen in een drama. Het is een complex iets. De voorgeschiedenis, miliieu, opleiding van een persoon zijn stuk voor stuk factoren die meespelen. Sommige mensen zullen voordeel ondervinden van een kunstzinnige therapie, andere weer niet. “

Helpt kunst in een ziekteproces?

Bewijskracht is belangrijk voor de gezondheidszorg. Samana heeft in het verleden al theaterproducties mee ondersteund. Er zijn dus wel al een paar steentjes in de rivier van het leven verlegd.

Toevallig hoorde ik op de radio een verhaal over kunstenaar Koen Vanmechelen dat helemaal aansluit bij dit gegeven. Hij maakte een houten reus ‘de Cosmogolem’, die is uitgegroeid tot een wereldproject rond kinderrechten. Op verschillende plekken in de wereld maakte hij samen met kinden zo een reus. Via een luikje ter hoogte van het hart kunnen kinderen, slachoffertjes met trauma’s en posttraumatische stress-stoornissen door oorlog of seksueel misbruik er hun verhaal kwijt. De extreme gebeurtenissen die ze meemaakten en een zware impact hebben op hun dagelijse leven kunnen ze toevertrouwen aan de reus. Zo creëerde Koen Vanmechelen een plek waar ze terecht kunnen en zette een proces in gang om hun mentale gezondheid terug te vinden.

Pilootproject

Onderzoekster Maureen Cordens werkte in opdracht van Bozar en van de Christelijke Mutaliteit een studie uit die het kunstencentrum voorbereidt op een eerste concreet project. Vanaf oktober 2022 zal de tentoonstelling van David Hockney in Bozar aangegrepen worden om een pilootproject op te zetten voor patiënten met stress-gerelateerde ziektebeelden. De patiënten engageren zich eraan hun gedachten en bevindingen te delen na deelname aan speciale rondleidingen. Zij gaan een dialoog aan over hun welzijn en het effect van deze kunstervaringen op hun mentale gezondheid en
op hun emoties.

Het project werd verbonden met het project Art&Well-being, binnen het programma Creative Europe, waarmee de mogelijkheden worden onderzocht die kunst heeft om het welzijn van individuen en gemeenschappen te vergroten. Bozar deed inspiratie voor dit project onder meer op bij andere partners die betrokken zijn bij Art&Well-being: https://art-wellbeing.eu/research-burnout/

Conclusie

In wat aangedragen werd door de panelleden vanuit de praktijk zijn er onderling wel verschillen in visie en strategieën. Belangrijk is om op een constructieve en open manier met elkaar in gesprek te blijven.

• WAT: Panelgesprek ‘Can art on prescription make us healthy again?’
• WIE: moderator: Karl van den Broeck – panelleden: prof.dr. Dirk De Wachter,  Luc Van Gorp, Kristine Timperman, Anne-Mie van Kerckhoven, Nils Fietje, Julie Rodeyns
• WAAR & WANNEER: Bozar Brussel, 24 juni 2021
• FOTO: © Anne-Mie Van Kerckhoven “Plezier maakt Leven”  (Das Leben ist Perfekt) 2021 copyright AMVK en Zeno X Gallery