Graag draag ik dit artikel op aan Alfons Deleus en Marie-Jeanne Lambrechts van het Haydngenootschap. Zonder hen, had ik dit artikel mogelijk nooit geschreven want was ik allicht niet verder tot de broers Haydn geraakt dan de muziek die ik van jongsaf leerde kennen.
En daar? Daar lagen ze dan, de gebroeders ‘Haiden’. Joseph werd geboren op 31 maart in 1737. Joseph werd de dag na zijn geboorte gedoopt. Juist, 1 april. Michael zong er zijn eerste lied op 14 september 1737.
De componerende broers Joseph en Michael Haydn
Het was in die tijd zeer ongebruikelijk een kind niet op de dag van de geboorte te dopen. Astrologen zullen nooit de juiste horoscoop van Joseph Haydn kunnen trekken, want is hij nu op 31 maart of 1 april 1737 geboren? Het doet er niet toe, we weten heel goed wie Joseph en Michael waren. Zij waren de vruchten van een kokkin – de moeder was voor haar huwelijk werkzaam in de keuken in het kasteel Rohrau vlakbij het dorp waar de vader later burgemeester werd nadat hij er eerst een dorpsboerderij bouwde. Een typische dorpswoning zoals er vele duizenden zijn in talloze dorpen en gemeenten in Oostenrijk, Hongarije, Servië, Bosnië, Kroatië en Roemenië. Die Balkanlanden hebben die huizen omdat de Oostenrijkers en Duitsers, maar ook vele Vlamingen, Brabanders, Limburgers en Luikenaars naar die streken trokken om de ‘overbevolking’ te ontlopen en een nieuw leven te beginnen als landontginner en nadien landbouwer in huizen die men nu nog steeds ‘Schwabisch Haus’ en ‘Nemacka kucu’ noemt. Een wijze van bouwen die tot kort voor WO II zeer traditioneel werd behouden omdat ze haar kwaliteit had bewezen. Dikke muren in leem, kleinere ramen, plafonds in hardgestampte grond met daarover een groot dak dat dienst deed als hooizolder. Meteen hadden de mensen redelijk koele huizen in de warme zomers en niet te koude kamers in de winter. Is er wel betere isolatie dan leem? Het was onder het bewind van keizerin Maria-Theresia dat er enorm geïnvesteerd werd in infrastructuur waar vandaag de dag nog van geprofiteerd wordt.
De kleine ukkepukken Jospeh en Michael groeiden er samen met het derde broertje Johann en zusje Anna in zo’n huis op. De andere acht kinderen van het gezin Haydn stierven heel jong, de meesten werden niet één jaar oud… In deze omgeving van rust, met vriendelijke mensen die door het leven en de dood altijd aanwezig getekend worden, leefde men met de vier seizoenen. Die seizoenen zoud de bekendste van de twee geniale componisten later op muziek zetten in zijn altijd weer pakkend oratorium ‘Die Jahreszeiten’. Hoe Baron Von Swieten – de man was eigenlijk een Nederlander – het landleven in Nieder Östenreich beschreven heeft en hoe Joseph Haydn, dit muzikaal vertaalde kan je nog beter smaken, ruiken, voelen als je de omgeving kent. Hoe fel ze ook veranderde in ruim 200 jaar, toch is er nog veel dat aan toen herinnert en mogelijk maakt de wereld van dat vlakker stuk Oostenrijk, waar een heuvel net als in vlak Vlaanderen of Nederland een ‘berg’ is, muzikaal te herbeleven is, dankzij Die Jahreszeiten.
Van boerderij naar kasteel via muziekkapel
Al snel werd het talent van de beide knapen ontdekt. Joseph had een zuivere jongensstem en zo’n jongens moesten zingen, in het kerkkoor. Dat deed hij en wel zo goed dat men die mooie stem van de jongen met het absolute gehoor – wie durft er aan te twijfelen? – wilde behouden. Gelukkig liet vaderlief zijn zoon niet castreren en zo bleek de muzikale loopbaan van de jonge Joseph meteen ten einde. Gelukkig kende ze geen einde. Daar waar Michael Haydn eens goed en wel volwassen, aan de slag ging in Salzburg bij de aartsbisschop als hofcomponist, bleef Joseph bijna zijn hele carrière lang in de buurt van zijn geboortestreek werken al verliet hij zijn ouderlijk huis al erg vroeg, op zesjarige leeftijd. Rohrau was dan wel het begin van zijn muzikale loopbaan want ja, hij zat er op zijn ouders schoot bij de haard kinderliedjes te zingen en dat? Dat zou Joseph Haydn, bij zijn later bezoek aan zijn geboortehuis ook zo vertellen, terwijl hij knielde aan die haardbank en de vloer kuste, zijn ouders dankend. De graaf die hem bij dat bezoek eerde met een standbeeld was, net als de dorpsmensen die uitbundig waren hun wereldberoemde dorpsgenoot eindelijk in levende lijve te mogen zien, aangedaan.
De buste van Jospeh Haydn in het kasteel Rohrau. Geen beeltenis is getrouwer.
Het typeert Joseph Haydn: een dankbaar mens die alles altijd kon naar waarde schatten en daarom ook eren. Hoe miniem iets ook kon zijn, het had zijn belang. Je hoort het ook in zijn muziek als een rode draad die doorheen zijn leven loopt. Dankbaarheid, eerbied, ook deemoed en lijden maar alles gekleurd met de nodige zin voor relativering en vriendelijke humor.
De hoofdredacteur ademt Haydn…
Eindelijk! Jaja, eindelijk. Al meermaals reed ik voorbij Rohrau, zonder stoppen. Een tankbeurt vlakbij, op de baan tussen Rohrau en Bruck an der Leitha, dwongen me richting Haydns geboortehuis. “Nu of nooit!”, zo dacht ik. En dus eerst even tanken (stel dat ik het zou vergeten) en dan hops, richting dat geboortehuis van de man die zoveel jonge talenten schoolde en aanmoedigde. Ja natuurlijk zijn beste vriend, Wolfgang Amadeus Mozart, maar ook de jonge Ludwig Van Beethoven. Noem ze maar de Drie Musketiers van de klassieke muziek waar als vierde, Dartagnan, best wel Franz Schubert mag toevoegen… Rohrau, Bruck an der Leitha, Wenen, Eisenstadt, Fertöd (Hongarije). Allemaal plaatsen aan rivieren van het Donaubekken en / of nabij de Neusiedler See. Dat meer zou een restant zijn, net als het Balatonmeer, van de Panonische Zee die een handjevol miljoenen jaren geleden uitdroogde.
In die redelijk kleine omtrek, van het vierkant Rohrau, Wenen, Eisenstadt en Fertöd, bewoog Haydn zich en dan nog eerder sporadisch want hij zat voornamelijk vast in Eisenstadt en Fertöd in de paleizen van de vorstelijke familie Esterházy.
Haydn ontmoeten en begrijpen
We kennen allemaal meerdere of zelfs (bijna) alle werken van vnl. Joseph Haydn. De werken van zijn broer Michael komen heel wat minder aan bod. Jammer, want ze moeten niet meteen onderdoen voor het werk van de oudere broer. Wel is het zo dat Michael minder het dagelijkse leven verwerkt in zijn muziek. Misschien is Joseph wel de componist bij uitstek die het leven van alle dag, altijd wat gekruid met goedgemutste humor, beschrijft in zijn vele werken. Dat het nu zijn symfonieën zijn, kwartetten of sonates en zelfs zijn twee oratoria. Je moet echt zijn omgeving opsnuiven, diep inademen en de natuur in al zijn vormen, de landerijen, de rivieren, de smalle wegen, de kleine dorpen en stadjes en de kastelen en hun parken vastprikken in je geheugen en dan? Dan moet je naar zijn muziek luisteren. Je zal verwondert staan over hoe je anders luistert en o zo veel meer ontdekt. Het is niet alleen zo met Die Jahreszeiten, het is met zowat elk werk van hem. Je zal het in de toekomst kunnen lezen in ons Klassiek Centraal.
‘Zijn’ omgeving en mensen van toen en nu
De leef- en werkomgeving van Joseph Haydn. Alleen voor zijn verblijf in London verliet hij de streek.
Reis eens naar zijn geboortehuis, het is zo ontwapenend eenvoudig. Ga verder naar het nabijgelegen Schloß Rohrau met zijn rijke verzameling waardevolle schilderijen, waaronder voornamelijk Italiaanse barok maar ook een opvallende reeks werken van Pieter Snyers – helaas werd voor enkele jaren een aantal topwerken van onder meer Vlaamse meesters geroofd – en het beste restaurant van de omgeving. Wie weet ontvangt graaf Johannes Waldbrug / Zeil, opvolger via de vrouwelijke lijn van de graven Harrach u wel en leidt hij u rond. Mogelijk kan je er wijn degusteren van de graaf zelf die dan wel van adellijke komaf is (let op, in Oostenrijk is het verboden een adellijke titel te dragen op straf van boete!), maar een echte landbouwer is die er alles aan doet om zijn erfgoed in de breedste betekenis van het woord, aan de komende generaties over te dragen. Deze intellectuele man kent zijn verleden en beseft hoe belangrijk het is dit in de beste omstandigheden te bewaren. Hij werkt er zeer hard voor en leeft zelf bijzonder bescheiden. Hoed af voor die man.
Bezoek nadien het stadje Bruck an der Leitha (eet er niet, zo is mijn ervaring) en geniet van het historische centrum. Zo anders dan onze steden in de Lage Landen, minder pracht, maar meer intimiteit. Ga eventueel naar Wenen, maar bekijk zeker oudere schilderijen van toen de stad nog geen massa stenen was en het paleis Schönbrunn niet midden de stad lag maar erbuiten, omgeven van wouden en landerijen. Bezoek eens Eisenstadt en niet alleen het paleis Esterházy aldaar, maar zet enkele stappen verder naar Haydns appartement en kruidentuin waar hij twaalf jaar woonde en werkte én samenleefde met zijn frigide echtgenote die hem geen kinderen schonk (sliepen ze ooit samen is de vraag…) en ‘dankzij’ wie we kunnen lachen met zijn kanon ‘Das böse Weib’…
Het doet iets, in zijn appartement vertoeven. Je kan er een digitale rondleiding huren die je door Haydn zijn leven en werk leidt. Ze is sterk gedocumenteerd onder meer met muziekfragmenten. Je Haydntrip kan je afronden in Fertöd. Al kan je eerst eens de Internationale Haydntage (2015 van 3 tot 13 september) in Eistenstadt bezoeken. Ze zijn absolute top en het is intendant dr. Walter Reicher die samen met zijn medewerkers borg staat voor deze wereldklasse.
Fertöd en het afscheid
Mijn laatste bestemming op de eerder ongeplande Haydnreis was het Schloß Esterházy in Fertöd, vlakbij de Oostenrijkse grens, gelegen aan de Neusiedler See. Daar heb je dus dat prachtig paleis, een van de mooiste, zoniet het mooiste van heel Oostenrijk en Hongarije samen. Het is intact, althans het hoofdgebouw want de opera is afgebrand en de concertzaal is in heropbouw. Het park in onaangetast en dichtbij het kasteel is het appartement waar Joseph Haydn moest verblijven zolang de vorst het wilde. Dat werd met de jaren altijd maar een langere periode. En ja, Fertöd, er is buiten het paleis niet veel te beleven. Het is een klein dorp, omgeven van bos, velden, wijngaarden en het meer met zijn vreselijke muggen. Haydn en zijn musici werden de steeds langer durende verblijven beu. De vorst was doof voor hun vragen om huiswaarts te keren naar vrouw en kinderen en toen? Toen componeerde Haydn een symfonie. De afscheidssymfonie. Het verhaal is u allicht bekend: de musici verlaten een voor een het podium tot alleen de dirigent overblijft. En ja, de vorst begreep deze keer de boodschap en iedereen mocht naar huis.
Vorst Anton II Esterházy voor ‘zijn’ paleis dat door het voormalig communistisch regime werd geconfisceerd.
Het werd niet teruggeschonken, maar de vorst mag er van de Hongaarse regering wel ‘gratis’ wonen…
De concertzaal van het paleis was in zijn tijd prachtig gedecoreerd en een voorbeeld van de allerbeste akoestiek denkbaar. Helaas restten er tot voor kort alleen de buitenmuren. Er werd geopteerd om het gebouw hedendaags herop te bouwen met behoud van het historisch uitzicht. Er is dus niet geknoeid met hedendaagse architectuur aan de buitengevels en de dakconstructie. Het resultaat mag er zijn. Het oude interieur wordt met een afdruk op een groot canvas achteraan het podium geïnsinueerd. Mogelijk is het beeld niet juist, want de oorspronkelijke plannen zijn verloren. Toch is de zaal eigenlijk best te doen en ze is akoestisch mogelijk identiek, zoniet nog beter dan in Haydns tijd. En in die zaal? Daar werd ik bijzonder warm verwelkomd door de huidige vorst Anton II Esterházy in hoogsteigen persoon, samen met zijn echtgenote. In vloeiend Nederlands – de man mag je een polyglot noemen die meerdere talen als niets uit zijn hoed tovert – besprak hij met mij de huidige toestand van het paleis, de plannen, het geldgebrek… Samen luisterden we naar een concert gewijd aan de hoorn en Haydn. Met grote kennis van zaken – zo ken ik hem reeds uit het verleden – bevestigde hij mijn nota’s die ik tijdens het concert nam. Misschien moeten we hem als recensent vragen? Dàt heb ik niet gedaan, maar hij antwoordde wel positief op de vraag of hij wil toetreden tot het erecomité voor Tien Jaar Klassiek Centraal, een feest dat we op zondag 19 juni 2016 vieren in de Arenbergschouwburg in Antwerpen. Hij zal er zijn, de geest van de broers Haydn zeker ook en u? … Ja natuurlijk maar reis eerst eens een keertje langs Haydn als je de gelegenheid hebt?
 Bayreuther Festspeiele -Enrico Nawrath-75x75.jpg)
