**** Het kan een vreemde combinatie lijken: een opera en een ballet van Tchaikovsky in één voorstelling. Maar het was wel zo vanaf de creatie in 1892. Hoe divers de werken ook zijn, regisseur Dmitri Tcherniakov creëert een sfeer die ze met elkaar verbindt, al komt het her en der enigszins artificieel over. Apart beschouwd is elk deel van deze voorstelling zonder meer geslaagd en genieten we in beide van uitstekende vertolkers.

Tchaikovsky kreeg in 1890 de opdracht van het Mariinsky-theater voor een opera in één bedrijf gecombineerd met een ballet. Het ballet De Notenkraker voltooit hij op de razend korte tijd van vijftien dagen. Voor de opera kiest hij zelf het onderwerp: Iolanta, gebaseerd op een stuk van de Deense auteur Henrik Hertz, die zich op zijn beurt geïnspireerd had op een sprookje van Hans Andersen. Zijn broer Modest schrijft het libretto. Tchaikovsky was gecharmeerd door het verhaal van Iolanta, dat thuishoort bij de sprookjes waarin prinsessen verliefd worden op waardige huwelijkskandidaten die de liefde in hen doen ontwaken. Hun geluk straalt af op de wereld die hen omgeeft. Iolanta, de dochter van Koning René is blind geboren en het is haar liefde voor de ridder Vaudémont die haar het besef bijbrengt te willen zien. Iolanta’s verhaal kan in het oeuvre van Tchaikovsky zonder meer beschouwd worden als een uiteenzetting met wat in iemands psyche verborgen of verdrongen zit.

Ogen om te wenen

Iolanta vertegenwoordigt een blindheid die niet absoluut fysisch is. Haar blindheid is vooral symbolisch. Iolanta is zich niet bewust van haar blindheid en leeft vredig in haar duisternis, die ook staat voor de duisternis van haar innerlijk leven: ze heeft “ogen om te wenen”, zingt ze in het libretto. Haar genezing is dan ook een hymne aan het licht, tegelijk een onvoorstelbare rijkdom en een wil tot overwinning op die duisternis. Die symbolische betekenis en de evolutie naar erkenning heeft Tcherniakov op aangrijpende wijze in zijn enscenering uitgebeeld. Het klopt met de bewering in de interessante bonus bij de dvd van de vertolker van Vaudémont, dat Tcherniakov het échte drama van deze opera heeft verstaan. Het decor van de sobere kamer doet denken aan een Tsjechov-stuk, met de enkel met witte hoezen overtrokken zetels, de witte muren, eenvoudige gordijnen, salontafeltje met wit kanten kleed. Een vaas met witte en een vaas met rode rozen, die een aangrijpende betekenis krijgen als haar ridder Vaudémont daardoor begrijpt dat ze blind is en in haar het verlangen wekt te kunnen zien. De kerstboom biedt al meteen een aanknopingspunt met het kerstfeest waarin De Notenkraker zich nadien moet afspelen. Iolanta, in kanten witte jurk, wordt door haar gezellinnen geholpen om de versiering in de kerstboom op te hangen. Meteen zitten we middenin de sfeer van een intieme opera, waarin de teder-aangrijpende muziek en de intense lyriek overheerst.

Sonya Yoncheva, een sopraan die we op deze webpagina’s al eerder bejubelden (Norma, Bellini), is ook hier weer een fantastische zangeres, van wie de stem zo klankrijk is als haar ogen beeldloos. Vol melancholie en gevoeligheid vertolkt ze de wondermooie parabel. Ze komt als het ware als een engel voor, een hemels schepsel, wonderlijk verliefd. Ze zet een gevoelig portret neer van een jonge vrouw die bewust vanuit het donker naar het licht geleid wordt. De muziek van Tchaikovsky tekent niet alleen haar melancholie, maar ook haar drang tot leven, haar verlangen zich meer bewust te zijn van de wereld. Haar smeekbede is indrukwekkend. Haar ontmoeting met Vaudémont staat in fel contrast met die met Robert – de partner die haar vader René voor haar had voorzien. Yoncheva houdt een mooi evenwicht tussen de lyrische toon voor de innige momenten en de Russische dramatiek van de noodlottige momenten. De verhouding vader-dochter zorgt trouwens voor spanning in het verhaal, die gelukkig dankzij – innerlijk – het begrip van Vaudémont en – uiterlijk – de “medische” hulp van de Moorse dokter Ibn Hakia tot een happy end komt. De romance van Vaudémont, als geloofwaardige knappe ridder vertolkt door Arnold Rutkowski, is een heerlijke, romantische vertolking die het prachtige duet met Iolanta aankondigt en tot een intens hoogtepunt van de opera maakt.

Impressionistische esthetiek

De voorstelling in Parijs wordt gedirigeerd door Alain Altinoglu, waarmee we ondertussen vertrouwd zijn van zijn optredens als chef-dirigent in de Muntschouwburg. Hij laat het Orchestre de l’Opéra National de Paris met schitterende glans klinken, delicaat en verfijnd, wat we ondertussen als zijn karakteristiek kennen. Een uitvoering die de rijke orkestkleur van Tchaikovsky tot zijn recht brengt, met details die subtiel uitgelicht worden – luister maar naar de heerlijk impressionistisch klinkende openingsscène vol variatie en nostalgische klankrijkdom. Heerlijk. Hij draagt er zeker toe bij om aan te tonen dat de al te weinig vertrouwde opera zeker meer bekendheid verdient. De partituur van De Notenkraker – zo verschillend in orkestratie nochtans – wordt met dezelfde verfijning en aandacht voor de feeërieke, soms kinderlijke sfeer gebracht. Zo kan Tcherniakov in de reeds genoemde bonus terecht beweren dat beide werken als het ware “een grote symfonie” vormen.

De Notenkraker

De opera eindigt met een hymne aan de liefde en het licht en vloeit dan rimpelloos over in het ballet. Het decor wordt met een platform uitgebreid en Tcherniakov heeft het ballet al een beetje voorbereid door Maria (Marion Barbeau) als een soort alter ego af en toe te laten opduiken in Iolanta. De personages van Vaudémont (Stéphane Bullion) en rivaal Robert (Takeru Coste) keren ook terug door de danser in hetzelfde kostuum te presenteren. Net als de liefdesscène in Iolanta is de scène Marie-Vaudémont feeëriek mooi met virtuoze dans. Zo trekt de voorstelling een parallel tussen de beide werelden van opera en ballet. Hoewel de choreografie als een mozaïek toebedeeld is aan drie choreografen, waaronder ook Sidi Larbi Cherkaoui, houdt Tcherniakov de controle over de verhaallijn. De poppen zijn grappige speelgoedfiguren met allerlei diertjes, lieflijk en betoverend. Bij de bloemenwals nemen ook oudere koppels deel aan de dans, wat een oprecht aandoenlijk tafereel oplevert. De muziek van De Notenkraker heeft voor mij niet dezelfde spanningsboog als de opera Iolanta, maar de balletuitvoering van het Corps de Ballet de l’Opéra National de Paris en de verrassend geïnspireerde enscenering van Tcherniakov maken de dvd-opname tot een mooi avondvullend geheel.

Iolanta en De Notenkraker: samen een mooie meditatie over de betekenis van het zien, het willen en kunnen zien en de rol van de liefde daarbij. In Iolanta vooral in een combinatie van symbolisme, mystiek en esthetiek. In De Notenkraker als feeërieke uitbeelding vol poëzie. Tcherniakov heeft de wondermooie parabel aanschouwelijk gemaakt. Een prachtige prestatie.

• WAT: Pyotr Ilyich Tchaikovsky (1840-1893) – Iolanta/De Notenkraker
• WIE: Sonya Yoncheva, Arnold Rutkowski, Alexander Tsymbalyuk, Andrei Zhlikhovsky, Vito Priante, Elena Zaremba, Marion Barbeau, Stéphane Bullion, Corps de Ballet de l’Opéra National de Paris, Sidi Larbi Cherkaoui, Edouard Lock, Arthur Pita, Orchestre de l’Opéra National de Paris o.l.v. Alain Altinoglu
• WAAR: Opéra de Paris (opname maart 2016)
• UTGAVE: dvd BelAir Classiques BAC 445