Het is sinds de jaren tachtig geleden dat Richard Wagner’s besproken Ring-cyclus (1869-1867) werd uitgevoerd in de Munt. Bijna een halve eeuw geleden, dat mag tellen.

Op 24 oktober 2023 sloegen de Munt en regisseur Romeo Castellucci de handen in elkaar om Das Rheingold (1869), onder leiding van Alain Altinoglu, een tijdloze vertaling te geven. De tetralogie Der Ring des Nibelungen (anno 2023) start hier met de muzikale creatie van de ene Ring.

One Ring cycle to rule them all

Alhoewel de befaamde germanist J.R.R. Tolkien, schrijver van The Lord of the Rings, altijd ontkend heeft dat zijn werk beïnvloed is geweest door Wagner, lijkt de Ringcyclus een aanverwante te zijn in thematiek: de corruptie van alles. Zwakte en verleiding – abstract in het zwart uitgebeeld op momenten –, het slaat niemand over. Erda, gezongen door mezzosopraan Nora Gubisch, komt zelfs op een bepaald moment Wotan (bass Gábor Bretz) profetisch waarschuwen. Er rust een vloek op die iedereen buiten de originele maker, in dit geval de dwerg Alberich (tenor Scott Hendricks), zal bederven en in het onheil sleuren – zelfs goden. Dit spreekt van hoe verlangen allesvernietigend kan zijn. Verborgen bij de Rijnmaagden (sopraan Eleonore Marguerre en mezzosopranen Jelena Kordić en Christel Loetschz) had het goud een veilige haven, maar zonder liefde verandert magie snel in vernietiging. De Ring is hier de katalysator tussen het goede en het kwade.

Het spel der leidmotieven

Dat Tolkien opgebracht wordt is niet zonder reden. Zowel hij als Wagner hebben hun mosterd gehaald bij de Germaanse volksverhalen en legendes – onder andere het epische gedicht Beowulf (10de eeuw). De gelijkenissen komen doordat ze uit dezelfde bron putten, maar de intentie stopt wel daar.

Wagner is de vader van het Musikdrama en hiermee een van de grotere invloeden op de cinemaontwikkeling. Zijn gebruik van leidmotieven heeft vandaag de dag een groot effect op de huidige generatie filmcomponisten. Een voorbeeld hiervan? De magistrale muziek van filmcomponist Howard Shore voor Peter Jackson’s The Lord of the Rings (2001-2003). De basis hiervan? Het opus van Tolkien. Alhoewel motieven niets nieuws zijn, zijn de paralellen tussen het gebruik van leidmotieven als “het zeggen van het onuitgesprokene” in de muziek sterk aanwezig in de compositietechnieken van Shore – dit inclusief Ring-motief.

Hiermee wil ik vooral zeggen: Wagner heeft nu nog altijd een blijvende, zelfs gegroeide, invloed. Dat is een legaat – ondanks alle controverse – dat niet vergeten mag worden. En de Ring-cyclus bespreken zonder te raken aan de invloed van het Leidmotiv? Onmogelijk.

Macht corrumpeert, ook bij Wagner

Het is moeilijk om een werk van Wagner uit te voeren zonder de geschiedenis omtrent de persoon en het gebruik van zijn werk en muzikale filosofie door het Nazisme, te moeten aanraken. De Death of the Author (theorie Roland Barthes) is toepasbaar, maar zeker geen sinecure. Toch lijkt dit juist wat Castellucci wil van het publiek, ook voor zijn eigen producties. Hij zegt dit ook bij de bespreking van Das Rheingold. Deze theorie komt erop neer dat, losstaande van het idee van de auteur, de interpretatie bij het publiek ligt. De macht aan de toeschouwer geven zorgt ervoor dat het werk niet bezoedeld wordt door eventuele negatieve ideeën of invloeden van de originele bron. Gaat dit bij Das Rheingold en de cyclus in het algemeen? Ja, en nee. Verouderde gedachten, zoals de bijna welwillende zwakte van de vrouwelijke godinnen bij ontvoering en bedrog, zijn iets die door het libretto gewoon moeilijk te maskeren vallen. Door het te behandelen als een tijdloos product, wat Castellucci ook doet, wordt het verhaal in zijn geheel een visie op het verleden, heden en toekomst. Dat neemt het deels weg van de geschiedenis van de bron (Wagner) en legt het bij meer positieve invloeden uit het verleden. Hierover meer in het volgende deel.

WAT: Das Rheingold (1869) van Richard Wagner (1813-1883)

WIE: Alain Antinoglu (dirigent), Romeo Castellucci (regie)
Gábor Bretz, Andrew Foster-Williams, Julian Hubbard, Nicky Spence, Marie-Nicole Lemieux, Anett Frisch, Nora Gubisch, Scott Hendricks, Peter Hoare, Ante Jerkunica, Wilhelm Schwinghammer, Eleonore Marguerre, Jelena Kordić, Christel Loetzsch, Symfonieorkest van de Munt

WAAR: De Munt/La Monnaie, Brussel

WANNEER: zaterdag 24 oktober 2023. Productie van 24 oktober 2023 tot en met 9 november 2023

Volgende opera (cyclus): Die Walküre van 21 januari 2024 tot en met 11 februari 2024