***** De jonge Russische componist Alexey Stanchinsky verliet op een donkere herfstavond in 1914 zijn huis in Smolensk. Zonder een cent op zak, maar met alleen een boek over de heilige Sint Alexius de man van God in zijn ransel begon hij aan een tocht waarvan nooit terug zou keren. Zijn weg voerde hem dwars door een rivier. Tot aan zijn kin in het ijzige water vervolgde hij zijn tocht. Hij voelde hoe hij één werd met de eeuwigheid. Zijn hart verdroeg echter noch zijn uitputting noch zijn extatisch enthousiasme. Enkele dagen later vonden een paar boeren zijn lichaam aan de oever van de rivier zes werst van huis. Hij was pas zesentwintig jaar oud.
Zo kwam een eind aan het gekwelde leven van een onbekende en onderschatte pianist en componist. Had hij zijn barre tocht overleefd dan had hij zich zeker tot een Russische Bach kunnen ontwikkelen, zo verzuchtte men na zijn dood. En inderdaad de jaren voor zijn dood etaleerde Stachinsky in zijn werk een bijzondere emotionele rijkdom gecombineerd met een al even rijkgeschakeerd en virtuoos contrapunt, zoals dat tot dan toe nog niet in de Russische muziek vertoond was.
Deze cd met pianowerken vertolkt door de Russische pianiste Ekaterina Derzhavina getuigt van diens genie. De eerste vraag die bij je opkomt als je deze cd hebt beluisterd is hoe het mogelijk is dat deze prachtige muziek niet veel langer bekend is? Het antwoordt vind je op de achterkant van het tekstboekje: deze opnames dateren uit 2004/ 05 en hebben sindsdien kennelijk ergens op een plank in de studio liggen stoffen. Sowieso zijn opnames van Stanchinsky uiterst zeldzaam. De recentste dateren van het begin van deze eeuw en zijn allang uitverkocht. Een uitgave van de verzameld pianowerken bestaat niet. Daarom is de uitgave van deze cd meer dan welkom.
Stanchinsky (1888 – 1914) studeerde piano bij Joseph Lhevinne en compositie bij Igumnov aan het Conservatorium van Moskou. Hij begon met componeren toen hij zestien was.
Zijn talent werd meteen erkend, ook al presenteerde de jonge leerling tijdens de compositielessen nu niet meteen de makkelijkst in het gehoor liggende muziek. Zijn korte impressionistische werken, aanvankelijk duidelijk beïnvloed door Moessorgsky en Grieg, later door Scriabin, met hun vrije vorm, flarden van melodieën, gecompliceerde ritmiek, vergaande chromatiek openden een vreemde volstrekt unieke droomwereld.
Een succesvolle loopbaan leek in het verschiet te liggen, maar door de dood van zijn vader (1908) kwam de gevoelige jongeling in een jarenlange depressie terecht. Er werd een ongeneeslijke erfelijke schizofrenie geconstateerd. Stanchinsky kreeg zo’n afkeer van zijn werk dat hij composities verscheurde en gedurende een de volgende jaren maar sporadisch componeerde. De fantasiewereld van zijn jonge jaren maakte plaats voor een veel hardere op techniek gerichte, hier en daar met humor gecombineerde stijl, waarin hij naar hartenlust experimenteerde met canons, fuga’s en polytonaliteit. Zijn populariteit nam toe. De Moskouse muziekwereld verwelkomde Stanchinsky bijna als een cultfiguur.
Deze cd geeft een indruk van de verschillende fases in Stanchinsky’s ontwikkeling. De Twelve Sketches (1908, uitgegeven 1914)) – een genre dat hij toevoegde aan het pianorepertoire – vormen een cyclus die opvalt door hun vrije vorm, stemmingswisselingen, humor en complexiteit. Hier is een nog jonge maar muzikaal al volwassen componist aan het werk. De ongekende klankkleuren, gevolg van diatoniek en chromatiek, de dissonanten, de uiterst ingewikkelde, maar altijd evidente ritmiek, soms rauw, soms lieflijk, de virtuositeit afgewisseld met uiterste subtiliteit geven deze cyclus een ongekende muzikale zeggingskracht. En dat alles in een kleine twintig minuten!
Alleen al deze twaalf schetsen zijn voldoende reden om deze cd meteen aan te willen schaffen, maar er volgt nog meer: De Tien Preludes (1908 – 1913) dateren uit die moeizame periode van zijn leven, toen hij in een zware depressie verkeerde na de dood van zijn vader.
We horen in deze cyclus van korte werken nog invloeden van Moessorgsky en Stravinsky, en natuurlijk ook Scriabin. Maar duidelijk is dat ondanks een zekere ideeënverwantschap met deze laatste, Stanchinsky de emotionele spanning veel verder opvoert. Ook hier bereikt hij op elk gebied de uitersten van wat toen voor mogelijk gehouden werd. De Lydische prelude in Es met zijn 21/16 maatsoort is een mooi voorbeeld van Stavinsky’s gesofisticeerde manier van componeren. Verschuivende accenten binnen de maat brengen een labiele en kwetsbare sfeer teweeg.
De Sonate no. 1 voltooid in 1911 is een betoverend werk met zijn volksmuziekachtige thema’s en zijn aan Mussorgski herinnerende kerkklokken aan het eind van het eerste deel. Maar het indringende treurige tweede deel is het hoogtepunt van deze sonate. Kan muziek nog meer Russisch zijn?
De cd sluit af met drie Lieder ohne Worte, gecomponeerd door de vijftien jarige Stanchinsky, en gemodelleerd naar zijn grote voorbeeld Mendelssohn, maar dan gekenmerkt door Russische melodieën en polyfonie en een grote beeldende kracht waardoor je moeiteloos plaatsneemt in een Russische gondel op de Wolga.
Ekatarina Derzhavina liet al eerder van zich liet horen met onder andere een veelgeprezen opname van de verzamelde pianosonates van Haydn. Haar komt nu de eer toe deze meesterwerken aan de vergetelheid ontrukt te hebben. Ze is ook de gedroomde interpreet voor de raadselachtige Stanchinsky. Haar vertolking is weergaloos. Ze heeft zich diens weerbarstige en niet altijd toegankelijke taal volledig eigen gemaakt en zich grondig verdiept in zijn leven en werk. Ze vertolkt deze hondsmoeilijke muziek volledig soeverein, met een enorme precisie en een prachtig gevarieerd toucher, waardoor de enorme emotionele rijkdom van de muziek extra goed tot zijn recht komt. Moeilijke muziek klinkt bij haar makkelijk. Zo voert ze de luisteraar mee door Stanchinsky’s droomwereld soms op kousenvoeten, soms gewapend met een botte bijl.
De opname draagt ook bij tot de goede verstaanbaarheid van deze muziek. Door de directe en glasheldere manier waarop de piano opgenomen is, blijft er niets verborgen. Zelfs de wegstervende boventonenreeksen aan het eind van een stuk komen duidelijk de huiskamer in. Deze cd is dan ook een genot om naar te luisteren.
Derzhavina schrijft in haar informatieve toelichting er van overtuigd te zijn dat Stanchinsky’s tijd nog moet komen. Het is aan u om te bewijzen dat ze gelijk heeft. Misschien dat er dan eindelijk een platenmaatschappij de moed opvat om het complete werk van dit ten onrechte vergeten genie uit te brengen. Graag in de uitvoering van Ekatarina Derzhavina. Het is de hoogste tijd!
- WAT: Pianoworks by Alexey Wladimirowich Stanchinsky
- WIE: Ekatarina Dherzhavina
- UITGAVE: Profil 2017
- Foto’s: m.t.
