Als er nu één stilteplek is waar de klanken van Giacinto Scelsi (1905-1988) én de cello van Arne Deforce passen, is het wel die van het Sint Janshospitaal in Brugge. En zeker in de zaal onder dat middeleeuwse eikenhouten gebinte. Op het zwarte doek achter het podium, die cirkel met die streep er onder. Eerder dan zijn naam, vond Scelsi in dit Oosterse symbool zijn identiteit. Het huis waar hij in Rome leefde en componeerde, uitkijkend op de Palatijnse heuvel en het Forum Romanum, lag volgens hem perfect op de grens tussen Oost en West. Dat leven op die grens, die klank op de grens, moest Arne Deforce vertolken in Scelsi’s compositie: “Trilologia. I tre stadi dell’ uomo”
Een trilogie over de verschillende fases in een mensenleven. Jeugd, rijpheid en ouderdom. Snijdend en snerpend schraapt de strijkstok over de snaren van de cello. Het landschapsbeeld op het videoscherm boven en achter Deforce dat zich langzaam ontvouwt, doet denken aan het Romeins uitzicht dat de componist zo vaak inspireerde. Van uit zijn componistenkamer kon je die olijfboom op de Palatijn aanschouwen die hem tot zijn mediterende oeuvre inspireerde. Een wonderlijk uitzicht dat inzicht geeft op zijn wonderlijke muziek. Het verklaart zijn leven en zijn muziek. En hier op de scène, één cello, één uitvoerder in volle beheersing van zijn instrument, die energiek Scelsi’s jeugd vertolkt.
Als hij zijn rijpere jaren beschrijft klinken zachtere en lagere tonen, melodieus ook, vriendelijker, maar even energiek en krachtig. Nieuwe videobeelden komen eraan. Fotografe Tine Guns levert ze aan, van stilstaand naar bewegend. Een wuivend landschap, een woelige zee, schuimende golven. We zitten in de donkere regionen van het instrument, maar ook in de boventonen. Hier is een meester van de nuance aan het werk. Geen neoklassiek om bij weg te dromen, maar muziek om het wonder van “klank” te beleven en te beluisteren. Je hóórt het credo van Scelsi: “Muziek kan niet zonder klank. Maar klank bestaat zonder muziek. Het is de klank waar het op aan komt.”
Er is video om je te helpen, maar je kan ook je ogen sluiten en luisteren naar de intensiteit en de nuance die van hoog tot laag, van scherp tot warm onder dat middeleeuws gebinte, de Memlingzolder van het Sint Janshospitaal, de zaal instroomt. En dat alles, uit één instrument. Het klinkt even indrukwekkend als de veertig polyfone stemmen die ik hier in 2012 uit veertig luidsprekers hoorde weerklinken. Een unieke akoestische installatie met dat Spem in allium van Thomas Tallis. Daaraan doet het me op dit moment denken. En aan catharsis en bevrijding, Ygghur in de termen van Scelsi. Terzelfdertijd met de linkerhand tokkelen op de cello, terwijl de rechterhand de strijkstok laat glijden op twee snaren. In uiterste inspanning klinkt dit uitermate rustig. Maar om het te spelen moet dit uitputtend zijn. Welk een gelijktijdig ingehouden en losgelaten kracht.
Heel de trilogie door klinkt het bijwijlen als pure improvisatie. Zo componeerde Scelsi ook, met de bandopnemer! En liet zijn medewerkers alles uitschrijven. Maar hij volgde nauwkeurig het resultaat op en zó moest het gespeeld worden. De dwingelandij van de partituur. De uitvoerder weet het, erkent het meesterschap van de componist. We genieten volop van beider hang naar perfectie. Het was ook beider ‘biografie in geluid’, zoals Scelsi zijn Trilogie noemt.
In dat Romeinse verblijf gaf Arne Deforce ooit een lecture-performance. Casa Museo Scelsi is nog steeds een precieus museum – enkel toegankelijk op aanvraag, vlak bij het Forum Romanum. Wie er binnenkomt ziet een schat aan allerlei zeldzame objecten en exotische instrumenten, verzameld uit Oost en West. “Sono Suono”, ik ben klank, was het motto van Scelsi. Geen wonder dat Deforce in de ban raakte van die wondere zonderling. Hij en zijn cello gaven ons heerlijke klanken.
WAT: Trilogia, i tre stadi dell’uomo (1957-61/65) van Giacinto Scelsi,
WIE: Arne Deforce, cello
WAAR: Memlingzolder, Sint Janshospitaal, Brugge
WANNEER: 25 november 2021
Organisatie Concertgebouw Brugge & Musea Brugge
http://www.arnedeforce.com/scelsi-trilogia
http://www.scelsi.it/en/home/
