Een uitvoering van de negende symfonie van Beethoven is altijd meer dan een gewoon concert. Meer dan alleen de muziek, doet de idealistische boodschap in het laatste deel het publiek denken en dromen van een betere wereld, waar alle Menschen Brüder zijn geworden. Wanneer de plaats van het gebeuren geen concertzaal of kerk is, maar een Romeins theater, wordt het helemaal bijzonder.

Het theater van Philippopolis

De Bulgaarse stad Plovdiv heette vele eeuwen lang Philippopolis, stad van Philip, de vader van Alexander De Grote. In de eerste eeuw waren er maar liefst 100.000 inwoners, die ook een indrukwekkend archeologisch erfgoed hebben nagelaten. Daaronder het Romeins theater voor zevenduizend luisteraars. Ook vandaag nog wordt het theater de hele zomer lang voor evenementen gebruikt, van opera, klassieke concerten, film, dans en musical tot pop- en rockconcerten. Sinds tien jaar is er in het Romeins theater van Plovdiv het festival Opera Open van begin juni tot einde augustus, waarin deze uitvoering is geprogrammeerd.

Op 11 juli stond Beethovens Negende op het programma, gecontrasteerd met de kleine cantate A survivor from Warsaw van Arnold Schönberg. Het Thessaloniki State Symphonic Orchestra wordt bijgestaan door het koor van de opera van Plovdiv. Dirigent Vladimiros Simeonidis leidt alles in goede banen. Een compacte sectie strijkers en gedisciplineerde blazers vullen het theater wanneer de duisternis valt. Door het marmer van de steile trappen is er een schitterende akoestiek. Alleen het recitatief van de celli klinkt wat lijzig, alsof ze niet van hout maar van karton zijn gemaakt.

De Negende in combinatie met Schönbergs cantate, waarin een overlevende van de opstand van het getto van Warschau in 1943 vertelt… een vreemde combinatie, zal u denken, maar hierover is nagedacht. De werken worden trouwens niet na elkaar gespeeld, maar in elkaar. Na de eerste drie delen van de Negende volgt Schönbergs cantate, om af te sluiten met de Ode an die Freude. Het beste en slechtste van de mens. De grote idealen van de Verlichting tegenover de gruwel van de Holocaust. Het vervlechten van beide werken is heel suggestief en doet het publiek ook dieper nadenken over de verlossing, de Erlösung van Beethoven en de Endlösung bij Schönberg.

Het getto van Warschau

Een Romeins theater geeft mogelijkheden qua enscenering die een concertzaal niet heeft.

De cantate van Schönberg is gecomponeerd voor orkest en een spreker-recitant. Na een inleiding waarin de spreker vertelt over het getto en hoe hij is kunnen ontsnappen, blaast de trompet het motief, waarna de spreker verder begeleid wordt door het orkest. Bijna altijd wordt de cantate in de taal gesproken waarin ze is geschreven, het Engels. Hier wordt de rol van de recitant gesplitst. De inleiding wordt in het Bulgaars gesproken door een in lompen gehulde acteur (Jivko Jouranov), die op een niveau boven het orkest staat. Daarna komt een andere recitant (Petros Magoulos) voor het orkest staan en spreekt in het Grieks. Op het einde heft het koor het Schma Jisrael aan, de Joodse geloofsbelijdenis in het Hebreeuws. Op de zuilen van het Romeins theater worden foto’s geprojecteerd, o.a. de alom bekende foto van het jongetje in het getto met zijn handen opgeheven. De solisten in de Ode an die Freude, staan ook op een niveau boven het orkest. Een enscenering die beide werken nog beter tot hun recht laat komen.

Wat hebben de Negende van Beethoven en de Survivor van Schönberg nu gemeen? Wat hebben de idealen van de Verlichting gemeen met de gruwel van de Jodenvervolging?

Met idealen moet je altijd opletten, zeker in de Duitse geschiedenis. Duitslandspecialist Frits Boterman ziet in de Duitse politieke geschiedenis “de behoefte om de samenleving aan de idealen aan te passen in de verleiding daarmee geen maat te houden”. Het idealisme ligt niet alleen aan de basis van de linkse ideologieën waarin alle mensen gelijk zijn en broeders worden. Het idealisme is ook het fundament van het totalitarisme, de ideologie van Hegel die de maatschappij als een totaal te beheersen en maakbaar geheel beschouwt. Er loopt niet alleen een directe lijn van Hegel naar Marx en Lenin, er loopt ook een lijn van Hegel naar Hitler. De maatschappij als een organische eenheid, als een menselijk lichaam waarbij virussen en kankergezwellen kunnen worden verwijderd. Een ideale maatschappij waarbij ongewenste elementen zoals de Joden worden verwijderd.

De Joden van Salonica

Het is ook treffend dat de musici van vanavond uit de stad Thessaloniki komen, een stad die vanaf 1500 in meerderheid bestond uit nazaten van Joden die Spanje en Portugal ontvlucht waren. Tot in de twintigste eeuw was het Ladino, taal van de Sefardische Joden, de belangrijkste taal van de stad Salonica. Ze waren na de Reconquista verdreven door de Katholieke Koningen en hadden een veilige haven gevonden in het Ottomaanse rijk. Later vallen ze, net als de moslims, ten prooi aan het Griekse nationalisme, voor ze in de Tweede Wereldoorlog naar de gaskamers worden gedeporteerd.

Hoe groter de idealen, hoe groter de gruwel kan zijn. Dat heeft de Bulgaarse historicus Tsvetan Todorov beschreven in zijn boek La Tentation du Bien. In de verleiding van het goede wordt de maatschappij voorgesteld als een heilsstaat, een orgaan waarin alles gesmeerd loopt zoals in een raderwerk. Een ideale staat waarin het individu ondergeschikt is aan het collectief, een samenleving waarin we allemaal gelijk zijn en sommigen nog gelijker … Een toekomstbeeld waarin alle mensen van elkaar houden zoals broeders en zusters. Todorov beschrijft de catastrofes die deze waan tot gevolg hebben gehad, in Nazi-Duitsland zowel als onder Stalin, Mao en Pol Pot. De totalitaire verleiding die verborgen zit in de Ode an die Freude, heeft miljoenen de gaskamers ingedreven. Beethovens Negende werd ook door de Nazibeulen beluisterd toen ze het getto van Warschau ontruimden, ze hoorden er hun grote gelijk in. Dit is de les die het publiek in het Romeins theater van Plovdiv vanavond kreeg.