Voor heel wat mensen is stilte het ultieme geluk, anderen worden knettergek van stilte uit angst voor de leegte. De stad Mechelen kiest in 2021-2022 voluit voor ‘Zinderende Stilte’, een cultureel themajaar met een uitgebreid programma. Dit met de vinger aan de pols van wat er zich in de maatschappij afspeelt. In deze turbulente tijden hebben mensen ankerpunten nodig. Momenten om te reflecteren, tot rust te komen.
De laatste zondag van oktober wordt in Vlaanderen en Nederland de ‘Dag van de Stilte’ gevierd. Het was meteen de aftrap van dit bijzonder themajaar. Directeur van het Festival van Vlaanderen Mechelen/Kempen, Jelle Dierickx, bundelde voor het minifestival ‘Zindering’ van 9 tot 13 december, zijn krachten met cultuurjournaliste Virginie Platteau in een pas-de-deux die blijft inspireren. Want, de spanning tussen stilte en noise bepaalt ook het voorjaarsfestival ‘Lunalia’ van 23 april tot en met 8 mei 2022, flexibel navigerend doorheen een uiteenlopend repertoire van klassieke muziek tot wereldmuziek en een bijzonder breed en divers programma aanbod.
-Virginie Plateau, u schreef een essay over de kracht en de macht van stilte. Vanwaar uw fascinatie voor stilte?
V.P.: Die fascinatie is er al lang, van kinds af aan. Sinds 2016 heb ik een aantal kunstenaars geïnterviewd. Zonder dat ik daar speciaal op aanstuurde kwam bij ongeveer elk interview aan bod dat elke creatie eigenlijk begint met een moment van terugtrekking, van afzondering dikwijls. Dat momentum kan kort zijn maar ook heel lang. Maar altijd vóór die scheppingsdaad, om het even in welke kunstrichting: game devoloppers, schilders en beeldende kunstenaars, maar ook muzikanten… altijd zit er een moment van stilte voor de creatieve act tot stand komt. Dat vond ik bijzonder frapperend en interessant. Ik heb me daar méér en méér in verdiept. Zo wordt de kennis en het begrip steeds groter.
-Jelle Dierickx, u dacht meteen: zij is de ideale kompaan.
J.D.: Absoluut. Sowieso is het altijd leuker als je programmeert om te pingpongen. Als je dé specialist uit eigen stad hebt zou het dom zijn om niet samen te werken. De alchemie was er van de eerste seconde.
-Hoe is de idee ontstaan om een festival rond de klank van stilte te organiseren?
J.D.: Het is soms vreemd hoe alle ideeën op een bepaald moment samen komen. Ik was er net zoals Virginie ook al lang mee bezig, de uitwerking was er evenwel nog niet van gekomen.
-Hoe kruisten jullie wegen?
J.D.: We zijn opgegroeid in dezelfde stad op een paar kilometer van elkaar. Raar maar waar: we hebben dezelfde muziekleraars gehad en heel waarschijnlijk zaten we als kleuters samen in de jeugdmuziekschool.
-Er was een zekere voorbestemdheid dat het lot jullie later zou samenbrengen!
J.D.: Klaarblijkelijk. Heel bizar. We komen uit dezelfde humus en werken nu samen voor een grensverleggend project hier in Mechelen. Met dank ook aan ‘Mechelen Feest’ die een stadsthema wilden hebben voor de periode 2021-2022 rond ‘STILTE’ wat heel moedig is. Moedig omdat de wereld denkt dat we zonder stilte kunnen. Maar stilte is onontbeerlijk.
-De pandemie heeft heel wat pijnpunten bloot gelegd in de maatschappij. Teruggeplooid op zichzelf geraken mensen de pedalen kwijt. Er is vereenzaming. Heel wat mensen trekken de natuur in en laven zich aan de stilte, halen er zuurstof uit. Andere kant van de medaille. De media brengt verhalen van de jeugd die een uitlaatklep wil en feesten!
J.D.: Dat is een hogenhuis cliché. Het is banaal om de feestvierende jeugd als één pot nat naar voren te schuiven. Het is een onderschatting van hoe intelligent het grootste deel van die jonge mensen is. Door de omstandigheden zijn ze sneller volwassen aan het worden, of helaas moeten worden dan de generatie voor hen. Het feest en de uitspatting hebben maar zin als er daarvoor heel veel stilte is.
-Het minifestival is afgerond maar Lunalia, het voorjaarsfestival van het Festival van Vlaanderen, borduurt op hetzelfde thema door.
J.D.: Het wordt een veelomvattende festival editie. Virginie heeft een zeer interessant Symposium voorbereid. Er worden 25 concerten, 2 muziektheaterproducties gepresenteerd in de Mechelse binnenstad. Samen met Kunstencentrum nona wordt een festival in het festival gepresenteerd NOISENOISENOISE. Er zijn ook 2 ensembles in residentie: het Canadese ensemble Constantinople en Les Passions de l’Ame uit Zwitserland.
-Was dit minifestival een vingeroefening voor het grotere werk?
J.D.: Het minifestival heeft prachtige momenten gereveleerd. We werken verder op hetzelfde elan. Er komt bijvoorbeeld ‘The Shell’ een installatie in natuurgebieden rond Mechelen. Een initiatief samen met Natuurpunt. De ironie is dat je een installatie nodig hebt om mensen weer te wijzen op stilte én natuur. Er komt een nieuw Filmfestival rond ‘Film en stilte’. Verschillende acties ook met de kerkfabrieken ‘Stilte-uur in kerken’ van 8 november t/m 28 februari én ‘Lunalia ‘ staat helemaal in het teken van stilte. We hebben het de titel meegegeven: “De rest is stilte”, de befaamde laatste woorden uit Hamlet in het gelijknamige theaterstuk.
-Jullie haalden de mosterd bij Shakespeare!
J.D.: Ja. Maar heel weinig mensen weten wat daarna komt. Hamlet zegt die woorden en sterft. Dan volgt een heel mooi laudatio van zijn vriend Horatio, maar onmiddellijk daarna doet de fanfare haar intrede samen met de edellieden en wordt het héél luid! De spanning tussen noise en stilte daar willen we ons op focussen.
-Dat spanningsveld krijgt een speciale invulling.
J.D.: Het project is tegelijkertijd feest en in zichzelf gekeerd zijn, introspectie.
-Er was ook grote eensgezindheid met andere culturele spelers in Mechelen.
J.D.: De voorzet kwam van ‘Mechelen Feest’. Zonder enig probleem hebben Kunstencentrum nona, Cultuurcentrum Mechelen, DE MAAN, Klara, Pastorale ploeg O.L.V. o/d Dijle en het Filmhuis zich achter het thema geschaard in een samenwerkingsverband die elke technische obstructie op een superieure manier overstijgt. Dat is echt mooi aan Mechelen. Dit meen ik uit de grond van mijn hart. Mechelen is een stad waar samenwerken heel logisch is. Er is weinig afgunst of nijd.
-Het Festival van Vlaanderen is een paradepaardje met acht festivals met internationale uitstraling. Iedereen bouwt op een eigenzinnige manier, met regionale accenten, zijn festivaleditie uit.
J.D.: We proberen er in Mechelen inderdaad iets uniek van te maken. We zijn gestart onder het motto: “Tijdloze muziek met de kracht van de volle maan”. Dat is heel poëtisch, meer en meer wordt het een ‘stemmenfestival’ in heel brede zin. De staat van de menselijke stem: niet alleen om te zingen maar ook wetenschap, journalistiek en filosofie komen aan bod.
-Een totaalpakket.
J.D.: Een absoluut totaalpakket, ook het genieten van de stad Mechelen hoort erbij. We kunnen uitpakken met een absoluut unicum. Singer-songwriter en percussioniste Darlene Gijuminag komt langs. Ze houdt zich intensief bezig met de tradities en rituelen van de M’kmaqcultuur. De M’kmaq zijn één van de de Canadese First Nations. Zij heeft toegezegd om in de context van Lunalia een maanritueel uit te voeren. Ze mag dat eenmalig doen buiten haar stam. Vanzelfsprekend op een maan-dag. Ook in die zin wordt het beetje anders dan anders.
-Jullie willen ‘stilte’ in heel verschillende facetten aan bod laten komen. Er werd gekozen voor belevingsplekken zowel binnen als buiten.
V.P.: We zijn inderdaad op zoek gegaan naar belevingsplekken buiten maar moeten er over waken dat we de stilte die aanwezig is niet gaan verstoren, maar die stilte over ons laten komen. De mensen moeten niet alleen buiten de stad gaan zoeken. Er zijn ook stilte-oasen in de stad. Plekken die een zekere rust uitstralen en die voor een andere beleving zorgen.
-De locatie is zeer bepalend voor de stilte en slow-beleving.
V.P.: Uiteraard is de locatie bepalend voor de sfeer. Absolute stilte is niet mogelijk. Zeker niet in de stad of een stedelijke omgeving. We zijn nog intensief op het zoek naar meer locaties. Bepaalde plekken inspireren tot rust of geven toch een kalmerend effect. In het bisschoppelijk paleis hebben we al een unieke plek gevonden. Het is ook niet de bedoeling dat mensen daar massaal naartoe trekken. Er zijn nog andere plekken waarvoor we in overleg zijn met Milieu en Landschappen en mensen van Natuurpunt. Om dat een beetje in kaart te brengen en zeker te waarderen dat niet alles in een stad moet gericht zijn op functionaliteit of commercialiteit is het heel belangrijk voor de burger, ook voor de mentale gezondheid, om die rustplekken te hebben om zich op te laden zonder dat er iets hoeft. Dat je niet moet consumeren of participeren op gelijk welke manier. Dat je er gewoon mag zijn, dat je deel bent van de stad, en dat dat oké is. We willen de mensen uitnodigen om daar hun eigen invulling aan te geven. Een manier of een plek vinden die voor hen het meeste effect heeft. De persoonlijke connectie met een plek is belangrijk: het kan zowel in musea zijn, in een kerkgebouw, het begijnhof, maar dat kan ook een plek in de natuur zijn. De rijkdom van de stilte ervaren is een diepmenselijke behoefte.
-Mensen onderschatten de impact van lawaai!
V.P.: Lawaai is iets waar we aan wennen. Het is een overlevingsmodus van het lichaam. Het is niet omdat je er aan went dat het geen effect heeft op je lichaam! Het blijft in een soort van stressreactie gaan. Je lichaam blijft stresshormonen aanmaken en dat is op de lange duur nefast. Geluidshinder of lawaaioverlast is een millieugerelateerde oorzaak van veel aandoeningen, zelfs overlijdens.
-Stilte is een huis met vele kamers. Sommige mensen ervaren stilte als beklemmend, anderen kunnen er zich compleet in verliezen. Hoe vult Lunalia de tegenstelling ‘Stilte en noise/muziek’ in?
J.D.: Dat is ook een huis met veel kamers en we bespelen ook heel veel kamers. Alleen al tijdens ‘Zindering’ hadden we veel belevingsvormen: er was het simpele ‘ruis en muziek’. We hadden de mystieke link met Arvo Pärt. Muziek die mensen aanzet tot meditatie of bezinning. Ook de politieke dimensie kwam aan bod. We hadden een strijkkwartet uit Armenië uitgenodigd. Stilte door de vijandigheden. Zwijgen is geen optie. Of de ‘Voices uit Iran’. Vrouwen mogen in Iran in het publiek nog steeds niet zingen! Hoe doorbreken we die stilte? Door hen een podium te bieden.
-Er zat veel symboliek in de programmering, stille hints!
J.D.: Ja, de politieke of maatschappelijke dimensie. Noise is de tegenpool van stilte. Heel heftig lawaai. Maar dat lawaai kan juist op de stilte wijzen. Dat zijn al verschillende aspecten van stilte. In 2022 vieren we de 75ste verjaardag van het iconische werk van John Cage: 4’33”. Hij noemde het zelf een ‘silent piece’. Hét stiltestuk bij uitstek. Het stuk dat uitgevoerd werd, of niet uitgevoerd, zoals je het wil bekijken. Door dit stadsthema komt er ook meer interactiviteit. Er is de vraagstelling naar de maatschappij: “Kun je ons in Mechelen een stilteplek aanwijzen?”. Het is anders kijken naar de stad. Het grote verschil is: het is een ‘Stadsthema’ we maken geen stadsfestival.
-Er is meer speelruimte, een aftasten wat de burger wil of nood aan heeft.
J.D.: Absoluut. Ook de clichés doorbreken rond stilte en noise. Zoals Virginie aanhaalt dat geluid een van de grote problemen is voor onze gezondheid maar niet als dusdanig geregistreerd wordt. Dat is toch te gek voor woorden! Het maakt ons ziek. Het is onze taak om daarop te wijzen. Daarom is tijdens Lunalia de ‘International Dawn Chorus Day’ deel van het programma. Wat is dat? Elke eerste zondag van mei wordt wereldwijd, net voor zonsopgang, de grootste symfonie van de wereld gevierd. Je moet buitengaan om naar de vogels te luisteren. Alle vogels van de hele wereld zingen hun mooiste lied. Het is heel moeilijk om al die contracten te laten ondertekenen! (hartelijke lach).
-Virginie, u haalt er een zin bij uit een gedicht over het leven van de gewaardeerde Nederlandse dichter J.C. Bloem uit 1931: “Het is er even, tussen twee stiltes, luid geweest.”
V.P.: Het raakt eigenlijk het essentiële: we komen uit de stilte, laten bij de geboorte een kreet horen om onze aanwezigheid te bevestigen en uiteindelijk verdwijnen we weer in de eindeloze stilte.
-De cyclus van komen en gaan…
J.D.: Muziek komt uit stilte en gaat weer naar de stilte. Het festival komt uit de stilte en gaat weer naar de stilte…
-Jelle Dierickx, heeft u bekende namen kunnen strikken voor Lunalia om de stilte te doorbreken?
J.D.: Met de klimaatproblematiek hebben we ons de bedenking gemaakt dat we geen groep meer uit New York kunnen laten komen voor één optreden. We hebben een van de beroemdste groepen uit Canada voor een volledige week uitgenodigd: Constantinople net zoals Les Passions de l’Ame uit Zwitserland. Zij brengen de ‘Rozenkranssonaten’ van Franz Biber. Het zijn dé Biberspecialisten. Ze hebben zich nooit gewaagd aan zijn meesterwerk. Nu voor de eerste keer gaan ze in drie concerten, een marathon, dit werk integraal uitvoeren. Als act van verstilling te midden van NOISENOISENOISE. Binnen noise hebben we beroemde namen: o.m. Jaap Blonk. Constantinople is niet alleen een beroemd ensemble maar brengt ook Ablaye Cissoko mee, een meester-koraspeler. Muziek die de tijd neemt, maar ook tijd teruggeeft. Kiya Tabassian en Ghalia Benali treden met het ensemble Constantinople in de voetsporen van de 13de-eeuwse dichter Djalaleddine Rumi die naar de kracht van stilte verwijst: “Laat stilte je meenemen naar de kern van het leven,” is één van zijn vele verzen.
J.D.: We hebben ook een heel uniek muziektheaterproject, een coproductie met Berlijn: ‘Time to say goodbye’. Waar we zeggen: “’t Is gedaan, de bacterie heeft gewonnen!”. We schrijven nog een liefdesbrief aan de wereld, uitgaande van Mahlers ‘Das Lied von der Erde’. Dit met rasperformer Tjornbjörn Björnsson, dat is echt van een uitzonderlijk niveau. Dat ik dat heb kunnen realiseren, daar ben ik zeer trots op. We hebben ook Sofie Vanden Eynde die twee versies brengt van haar ‘Verdwijntijd’. Ze heeft een burn-out gehad en die in een voorstelling gegoten. Haar autobiografisch concert ‘Verdwijntijd’ leidt tijdens Lunalia voor het eerst tot een installatie die twaalf uur duurt, van zonsopgang tot zonsondergang. Het maakt ook deel uit van ons stadsthema. Meer en meer mensen vechten tegen vereenzaming, kampen met een burn-out. Zij evoceert die burn-out. We moeten met open ogen kijken en daar een remediëring voor vinden. Door er iets banaal van te maken en die mensen te schofferen komen we geen millimeter verder. Wat kunnen we leren van iemand die door die donkerte gegaan is? Dit is maar een kleine greep uit het geheel. Alles bij elkaar is het een van de grootst opgezette festivaledities.
-Begripvol én prestigieus, eclectisch en interdisciplinair.
J.D.: Ik hoop dat de mensen er stil van worden!
Met deze wens blijven we helemaal in het thema ‘Zinderende Stilte’.
Informatie
- Minifestival ‘Zindering’ 9-13 dec. 2021
& voorjaarsfestival ‘Lunalia” 23 april t/m 8 mei 2022 - Interview met curatoren: Jelle Dierickx & Virginie Platteau
