De Baldwin Stemboeken op cd

Nominatie Gouden Label – Het Label Signum Classics gaf een cd uit met Engelse Tudor muziek van o.a. Byrd, Tallis, Taverner en Sheppard door Contrapunctus, een recent opgericht a capella ensemble van tien zangers o.l.v. Owen Rees.

Het is de eerste van een reeks cd’s met Latijnse polyfonie uit de Baldwin Stemboeken, een bloemlezing samengesteld in de jaren 1570. Hemels mooi.

In het begin van de 16de eeuw werden de grote koorboeken geleidelijk vervangen door partbooks of stemboeken. Stemboeken met afzonderlijke, kleine papieren blaadjes waren goedkoper dan de grote, gebonden koorboeken in perkament en ze waren ook makkelijker te hanteren en meer geschikt voor een groter aantal zangers. Het koor stond niet langer rond een lessenaar waarop een foliant stond maar zong voortaan vanuit de koorbanken, behalve in de votief antifonen die men staande en aanbiddend zong voor religieuze afbeeldingen. Het aantal overgeleverde stemboeken is vrij groot, maar complete sets zijn zeldzaam. De paar volledige zijn de Forrest-Heyther, de Gyffard sets en de Ludford's Lady Masses in het British Museum. In de Peterhouse en Christ Church sets ontbreken bvb. de tenorpartijen.

Owen Rees en Contrapuntus

In de toelichting in het bijhorend boekje vertelt dirigent Owen Rees een fascinerend verhaal over de overlevering van deze stemboeken. “Of je nu vanuit berouw of in het algemeen in de hoop op spirituele balsem luistert”, schrijft hij, “de boodschap is universeel, het gezang is subliem en de muziek is magistraal”. Gewijde koormuziek bloeide in de dagen van koning Henry VIII. Componisten als John Taverner (ca. 1490-1545) en John Sheppard (ca. 1515-1558), Thomas Tallis (ca. 1510-1585) en zijn leerling William Byrd (1539-1623) componeerden prachtige meerstemmige motetten. Met de komst van de puriteinse reformatie werden de meeste van die Latijns-sacrale werken buitenspel gezet als zijnde irrelevant voor de nieuwe Engelse Protestantse Kerk. Dit prachtig repertoire heeft de tand des tijds gelukkig overleefd in collecties als de Baldwin Partbooks, de Baldwin stemboeken.

Owen Rees, de dirigent van Contrapunctus, is hoogleraar musicologie aan de Universiteit van Oxford. Zijn interpretatie en waar nodig de wederopbouw van deze muziek, zijn bijgevolg optimaal. De eerste cd van de reeks over mortaliteit is qua onderwerp somber, maar de a capella zang is uitstekend en de helderheid van de opname in de kerk van Saint-Michael and All Angels in Oxford is prachtig.

Naast grote namen werd ook werk van enkele minder bekende componisten opgenomen, Robert Parsons, William Mundy en Derrick Gerarde. Tussen de tien opgenomen motetten (Sacred motets) doet u zeker ontdekkingen van twee onbekende componisten, met name de toonzetting van “Sive vigilem, sive dormiam” (“Wanneer ik ook waak of slaap”) door de in Engeland wonende Vlaming Derrick Gerarde (1485-1580) en deze van dezelfde tekst door William Mundy (ca. 1529-1591).

Alle teksten zijn in het Latijn. De vertaling vindt u in het cd-boekje.

John Baldwin (ca.1560-1615) was ten tijde van Elizabeth I en James I een tenor van de St George’s Chapel in Windsor. Een bloemlezing van bijna 170 werken werd door Baldwin gekopieerd tussen ongeveer 1575 en 1581 in de tijd dat hij tenor was in het koor van St George’s. In sommige gevallen is het de enige overgebleven bron van bepaalde composities. John Baldwin was na zijn lidmaatschap van het koor van St. George’s Chapel, tenor bij de prestigieuze Royal Chapel in Londen. Als Gentleman van die kapel zong hij mee bij grote staataangelegenheden zoals de begrafenis van Koningin Elizabeth I en de kroning van James I. Hij componeerde diverse werken voor instrumentaal ensemble waarvan het manuscript, gerealiseerd tussen 1581 en 1606, bewaard wordt in de London British Library. Dit manuscript is trouwens het enige handschrift van zijn werken dat nog voorhanden is. Onder de Bloemlezingen die Baldwin realiseerde bevinden zich de Forrest-Heyther stemboeken, een verzameling van vocale muziek, My Ladye Nevells Booke, een compilatie van klavierwerken van William Byrd en Baldwins Commonplace-book (een boek met algemene kennis) dat o.m. twintig composities van hemzelf bevat.

Het repertoire van sacrale werken in het Latijn van Tudor componisten is één van de absolute, muzikale hoogtepunten van de renaissance. Een aanzienlijk deel van die muziek verloor echter zijn oorspronkelijke liturgische en devotionele context als gevolg van de reformatie in Engeland.

Dood en kwelling op eerste cd…

Op deze eerste cd staan werken over de angst voor de dood en eeuwige kwelling, vooruitlopend op de Dag des Oordeels en het verlangen van de ziel om God te ontmoeten. De partbooks zijn van onschatbare waarde. Zonder deze stemboeken zouden we bv. een groot deel van het werk van John Sheppard (actief in de jaren 1540 en 1550) niet meer hebben, inclusief zijn stralend motet Media vita dat op deze cd staat. De collectie Baldwin biedt ons ook tal van stukken van een jongere generatie componisten van het midden van de 16de eeuw tot ver in de tijd van Elizabeths bewind, zoals Robert Parsons en William Mundy.

De stemboeken bevatten ook een groot aantal motetten van Byrd en een kopie van de gedrukte collectie van Tallis’ en Byrds motetten die we kennen als Cantiones Sacrae. Ook de teksten van een aantal van die werken op deze cd, drie van Parsons en één van William Byrd, behoren tot de katholieke liturgie voor de doden. Audivi vocem de caelo van Byrd is een antifoon voor de Vespers van de Doden. Het is mogelijk dat Byrds Audivi vocem, de toonzetting van Zalig zijn de doden die sterven in de Heer, gecomponeerd werd om één van de katholieke martelaren te herdenken die geëxecuteerd werden in de vroege jaren 1580. Dergelijke gelegenheidsmuziek ter ondersteuning van de katholieke zaak was gebruikelijk in het oeuvre van Byrd. Hoewel de componist diende als Gentleman en organist van Elzabeth's Chapel Royal en hij duidelijk één van de meest gewaardeerde musici aan het hof was, bleef hij trouw aan het katholiek geloof en onderhield hij nauw contact met de katholieke leden van de adel en met de jezuïeten in Engeland. Byrd was een Meester der Toonkunst. Hij kon als niemand anders imiterende polyfone omwille van het belang en de betekenis van de tekst, omvormen tot imponerende, retorische kracht. Zijn motet Circumdederunt me dolores mortis, het psalmgebed om Verlossing van de droefheid van de Dood omringd door de angst voor de dood en verdoemenis, eindigt als een prachtig voorbeeld van zijn stijl. De muziek wordt dan nl. omlijst door de kracht van de levende woorden.

De werken van Robert Parsons zijn toonzettingen van responsoriën voor de dienst van de Doden. Het zijn verklankingen van het Visioen van de Dag van gramschap wanneer God de wereld zal oordelen met en door vuur. Het is een typisch voorbeeld van 16^de-eeuwse Engelse polyfonie die deze door angst geïnspireerde beschrijving van het einde van de wereld vocaal, muzikaal benadrukt. Het is de verklanking van De Dag des Oordeels, het geluid van de laatste bazuin en de gevreesde dagvaarding door de engelen van de doden. Gerarde was verbonden aan twee belangrijke muzikale beschermheren van de Elizabethaanse periode, Henry Fitzalan, graaf van Arundel en zijn schoonzoon Lord Lumley. Zijn liturgische polyfonie bouwt rijke polyfone texturen en stijgende lijnen uit rond een langzame lijn in de Tenor. De Engelse vreugde in gevarieerde sonoriteit was het resultaat van de gymel techniek, het in twee partijen opsplitsen van zowel Trebles als de binnenstem (de meane part), ontstaan uit het zingen in parallelle tertsen in de middeleeuwen.

Deze goddelijke klankwereld, onvoorstelbaar mooi, op deze cd magistraal gezongen door Contrapunctus, evoceert de indrukwekkende muzikale pracht van de pre-Reformatorische Kerk in Engeland. Hoewel deze muziek oorspronkelijk enkel uitgevoerd werd door knapen (choirboys) en mannen, is deze uitvoering door een gemengde bezetting su-subliem! Meteen aanschaffen.