‘Danser Brut’ is een aanrader en eyeopener voor iedereen die van moderne en hedendaagse dans houdt. Het gegeven is poëtisch en associatief verspreid over twee huizen met elk hun specifieke DNA: BOZAR in Brussel en het Museum Dr. Guislain in Gent. In beide huizen ontdekt de bezoeker een intrigerende mix van outsiderkunst, moderne en hedendaagse kunst, medische archiefbeelden, filmfragmenten, … die samen een atypische kijk op dans, beweging, lichaam en geest vormen. Een aanzienlijk deel van de outsiderkunstwerken zijn afkomstig van de bijzondere collectie van het Lille Métropole Musée d’art moderne, d’art contemporain et d’art brut (LaM) te Villeneuve d’Ascq. Zij ontwikkelden het originele tentoonstellingsconcept in 2018.
CEO en artistiek directeur van BOZAR Paul Dujardin verwoordde het als volgt : “Can art heal us?” Na een lockdown van zes maanden weten we het wel zeker. Weg met het vraagteken en ‘KUNST als statement’. Kunst is goed voor de moraal én de gezondheid, dat heeft de Wereldgezondheidsorganisatie na duizenden studies bevestigd. We hunkeren naar meer nabijheid en verbondenheid door kunst. Het programma van BOZAR draait rond welbehagen: Art & Well-being, Kunst en Welzijn. Maar hoe kun je dans en beweging tentoonstellen? Sterdanser Vaslav Nijinski poneerde een eeuw geleden al: “Het museum is dood!” Bij een museum denk je aan een contemplatief moment. BOZAR streeft naar een meer inclusief programma, en het slaagt daar ook in.
Work in progress
Twee jaar werd aan deze tentoonstelling gesleuteld. Waarom in samenwerking met het Museum Dr. Guislain? Bart Marius, artistiek directeur van het museum, onderstreepte de grote impact van de methodiek van dokter Joseph Guislain in de 19de eeuw. Een pionier in de menswaardige behandeling van geesteszieken. Krankzinnigen werden voorheen vastgeketend. Hij gaf ze hun vrijheid terug, brak de muren van het gesticht open en bestudeerde de patiënt in zijn bewegingen en rariteiten. Hij tekende hun gebaren en tics op of liet het woud van gebaren fotografisch vastleggen.
Psychiater Dirk De Wachter, ambassadeur van BOZAR, maakt het plaatje compleet. Hij wil de psychiatrie van achter de muren van het stigma halen. Hij haalt het werk aan van de wereldberoemde Franse neuroloog Jean-Martin Charcot, die een gelijkaardige piste volgde als Dr. Guislain. Hij was een van de eersten die gebruikmaakte van fotografie en film om ziektebeelden vast te leggen en te tonen in zijn colleges. Het materiaal ligt opgeslagen in de bibliotheek van het Hôpital Salpétrière. Hij deed ook onorthodoxe dingen: psychiatrische patiënten werden in een aula onder hypnose gebracht en een publiek van kunstenaars kon hun doen en laten volgen. Bekend is dat Sarah Bernard er veel inspiratie uit putte, net als Charlie Chaplin. Hysterie was vooral in de 19de eeuw een ziektebeeld bij vrouwen. Dit werd in relatie gebracht met seksualiteit en misbruik, na WO I bij soldaten met shellshock.
De Wachter zag verrassende gelijkenissen met de wereld van de moderne dans, die hij in de jaren ’80 leerde kennen dankzij Frie Leysen (1950 – 22 september 2020). Hij zag de succesvolle voorstellingen in deSingel van Anne Teresa De Keersmaeker, Wim Vandekeybus, Jan Fabre en Alain Platel die rechtstreeks refereerden naar de ernstige pathologie van de verstoten mens. Ook bij internationale coryfeeën die hen voorgingen, herkende hij dezelfde inspiratie: Pina Bausch, Merce Cunningham, William Forsythe. Deze kunstenaars gebruiken afwijkingen en weten die om te buigen tot prachtige esthetiek. Het meest opmerkelijke van al is toch dat de grondlegster van de moderne dans, Martha Graham, een vader had die psychiater was en die bijzonder geïnteresseerd was in de lichaamstaal van zijn patiënten. Er is een dunne lijn tussen de onzichtbare pijn en de moderne dans. De expo ‘Danser Brut’ is daar het bewijs van en belicht de 19de en 20ste-eeuwse artistieke ontwikkelingen aan de hand van de kruisbestuiving tussen alle artistieke disciplines, van de beeldende kunsten, film en performance tot de installatiekunst en de muziek.
Openingsbeeld
‘Danser Brut’ loodst u doorheen een intrigerend parcours: van draaimolen tot dansepidemie, van trance tot hysterie, van gesticht tot het podium. Het is de barst in de bunker van de normaliteit die in deze tentoonstelling getoond wordt. Iedereen die niet past in de mainstream wordt uitgestoten. De expo opent in BOZAR met een film van de Duitse danseres Valeska Gert uit het begin van vorige eeuw. Zij verzette bakens en grenzen met haar expliciete oeuvre. Een proces van emancipatie, weg uit het keurslijf van onderdanige, slaafse vrouw. Een vrijgevochten kunstenares die nooit geziene dingen liet zien: ze danste boksmatches, orgasme, lonkende wulpse hoertjes, geëxalteerde vrouwen waarmee ze ongemak en verwarring zaaide. De perfecte introductie voor deze tentoonstelling.
Eerste thema: Dolgedraaid
In dit hoofdstuk staat de carrousel symbool voor de ronddraaiende beweging die veel energie genereert, tot er dolgedraaid worden. Met werk van onder andere Hans Op De Beeck, de gebricoleerde draaimolens van René Guisset met naïeve beeldjes van boeren en dieren en een collage van outsiderkunstenaar Patrick Van Caeckenbergh.
Tweede thema: Trance en bezetenheid
Dit wordt gekoppeld aan dansepidemieën, een verschijnsel uit de 14de en 16de eeuw met een fragment uit de film Paracelsus (1943) van de Derde Rijk-regisseur G. W. Pabst in opdracht van Joseph Goebbels, minister van Volksvoorlichting en Propaganda. Eén danser neemt het voortouw. Mensen sluiten aan en dit leidt tot trance, massahysterie. Met voortschrijdend inzicht kunnen we hier een zekere symboliek in zien. De aandachtige bezoeker ontdekt ook hoe Michael Jackson voor de zombiedans in Thriller de mosterd haalde bij de macabere en expressionistische dodendans uit deze film. Er wordt ook gerefereerd naar de Sint-Jansprocessie in Brussel. Het ritme zou heilzaam geweest zijn voor epileptische patiënten, net zoals de processie van Echternach: twee stappen voorwaarts, één achterwaarts. Omdat het te chaotisch werd, kwam er de aanpassing om van het ene been op het andere te huppelen. Ook de dansmarathons in Amerika na de grote recessie worden aangesneden. Paren dansten zich de ziel uit hun lijf om de gegeerde geldsom te kunnen incasseren, soms tot de dood toe, verfilmd door regisseur Sidney Pollack in 1969: They shoot horses, don’t they.
Derde thema: Van Charcot tot Chaplin
Beweging kan ook heilzaam zijn in de psychiatrie. De impact van foto’s en archiefstukken uit de 19de-eeuwse studies van de hysterie op de kunst en de stille film is enorm: van Toulouse-Lautrec tot Charlie Chaplin, maar ook op het werk van hedendaagse kunstenaars zoal Arnulf Rainer met de reeks Face Farces. De schokkende bewegingen die Jane Avril zag tijdens haar verblijf in het Parijse Salpétrièreziekenhuis, inspireerden haar tot dé ster van de cancan.
Vierde thema: Een woud van gebaren
‘Dansen’ kan ook bestaan uit kleine dagelijkse gebaren. Zo ondersteunen handen niet enkel wat er gezegd wordt, maar vertellen ze ook een verhaal. Toen danseres Yvonne Rainer in het ziekenhuis aan bed gekluisterd was, maakte ze een film van haar beeldende, dansende handen. Ook werk van Michael Borremans laat sprekende handen zien.
Vijfde thema: De dans van het potlood
Toen Nijinski zijn danscarrière moest stopzetten omwille van psychische problemen, ging hij met potlood en papier aan de slag. Zelfs tekenen kan zo een manier van dansen worden. De zelden getoonde tekeningen van de legendarische balletdanser vertonen allemaal ronde lijnen, dansante bewegingen op papier. Ook de minutieus gedetailleerde composities van de bekende outsiderkunstenaar Adolf Wöllfli of de therapeutische tekeningen van Guo Fenggyi getuigen van het potlood als instrument om een mentale en fysieke energie te kanaliseren.
Apotheose: film Tarantella
Deze dansexpressie vindt zijn oorsprong in een bezwerende dans na de beet van een spin. Uitzinnig en spastisch zich trachten te bevrijden van een dodelijke beet. Een dodendans, convulsies, de extase van het bewegende lichaam.
‘Danser Brut’ is de perfecte balans tussen subtiele inventiviteit, respect en dynamiek. Deze onvoorspelbare associaties over dans en beweging brengen ook de impliciete vraag naar boven: wie bepaalt wat ‘normaal’ is?
WAT: Tentoonstelling ‘Danser Brut’
WAAR: BOZAR (Brussel) en Museum Dr. Guislain (Gent)
WANNEER: 24 september 2020 – 10 januari 2021
