Terwijl talloze musici de afgelopen maanden gedwongen werden in eenzaamheid hun knopen te tellen, heeft de Nederlandse cellist Joachim Eijlander juist samenwerking met anderen gezocht. Vier verschillende instrumentalisten schragen de verbinding tussen Europese en Aziatische muziek op zijn laatste CD, Dark Fire.

Pianiste Helena Basilova, gitarist Izhar Elias, duduk-speler Kadir Sonuk en accordeonist Vincent van Amsterdam wisselen af met enkele solostukken voor cello. Het resultaat is een inspirerende tentoonspreiding van Eijlanders nieuwe mogelijkheden. De samenwerking met gitarist Elias dwong Eijlander tot een lichtere en twinkelende speelwijze, in tegenstelling tot het stuk met accordeonist van Amsterdam, waarbij een brede en uitgerekte toonspraak paste. De duduk, een dubbelriet blaasinstrument uit Armenië, deed een beroep op Eijlanders improvisatievermogen, waarbij hij moest leren te vertrouwen op zijn intuïtie. Samenspel betekent veel voor Eijlander: “Eigenlijk ben je dan veel meer gericht op verbinden dan op interpretatie”, luidt een citaat in het persbericht, ”en soms kun je dan zelfs je eigen ik loslaten en ben je één met wat je op dat moment hoort, ziet en voelt (…), als ik samenspeel met anderen, lijk ik een ander persoon te worden”.

Voordat zijn solocarrière van start ging was Eijlander als frontman en oprichter verbonden aan het Rubens Quartet. Met dit strijkkwartet gaf hij regelmatig concerten in de VS, Europa en Israël. Naast klassiekers van Haydn, Mozart, Beethoven, Brahms en Bartók is het kwartet bekend geworden door zelden gehoorde, maar verrassende meesterwerken. Een speciale band is er met componist Joey Roukens, die verschillende nieuwe werken aan het kwartet opdroeg. Het kwartet was prijswinnaar op internationale concoursen, waaronder Oostenrijk en Praag, en won verschillende nationale en internationale prijzen, waaronder de Nederlandse Kunstprijs en de Schubertprijs in Graz. Het Rubens Quartet werkte ook samen met de componisten Henri Dutilleux, György Kurtag, Sofia Gubaidulina en Louis Andriessen. Eijlander volgde zijn opleiding in Utrecht, Amsterdam en Berlijn. Met het Rubens Quartet volgde hij de strijkkwartetstudie aan de Nederlandse Strijkkwartetacademie. Zijn docenten waren leden van het Amadeus Quartet, het Hagen Quartet, György Kurtag, Stefan Metz, Elias Arizcuren, Paul Katz en Jan Hollinger. Naast gastdocentschappen aan verschillende Nederlandse conservatoria gaf Eijlander les aan Amerikaanse universiteiten, aan de Ljubljana Conservatory Slovenië en de Nederlandse Strijkkwartet Academie.

Stille kracht 
Dark Fire dankt zijn titel aan de Duitse filosoof Martin Heidegger die een verbinding wilde leggen tussen de “irrationele duisternis” van Azië en de rationele discipline van de Griekse filosofie. Het “donkere vuur” dat met Aziatische stille kracht naar Griekenland kwam zou de Griekse poëzie en filosofie van zijn “valse” elementen hebben afgeholpen. Dat is bedoeld als voorbeeld om aan te tonen dat verschillende werelden elkaar nodig hebben.
Geheel in die geest opent de CD met Partita voor solo cello Op. 31 van de Turkse componist, schrijver en etnomusicoloog Ahmet Adnan Saygun (1907 – 1991). Saygun wordt ingedeeld als lid van een groep die ‘De Turkse vijfʼ is gaan heten: een vijftal Turkse componisten die in het begin van de 20e eeuw zijn geboren en de Turkse muziek met klassieke westerse invloeden vermengden. In de periode dat Saygun docent aan het conservatorium van Istanboel was trok hij samen met de Hongaarse componist Béla Bartók naar Anatolië om volksliederen te noteren teneinde die later in composities te verwerken. Het intensieve contact met Bartók bleef niet zonder gevolgen: de beide mannen werden bevriend en Saygun kreeg tot in detail inzicht in Bartóks werkwijze.
De vijfdelige Partita begint met een melancholisch thema dat uitgewerkt en gevarieerd wordt in dubbelgreep met pedaalnoot en langzaam opstijgt naar jubelende vogelgeluiden, hier en daar gekruid met lichte dissonanten. Dit openingsdeel (lento) toont al meteen aan waarover Eijlander en Saygun het willen hebben, namelijk de duisternis die onomkeerbaar opgaat in licht en ruimte. Het derde deel (adagio) is rijk in zijn kaalheid. De langzame melodische motieven komen goed uit de verf dankzij de gevoelige behandeling van de bas- en sopraanlijnen. Zwevende oosterse patronen brengen vertrouwen en berusting. Eijlander is in dit deel één met zijn instrument. Het laatste deel (Allegro moderato) begint met een opflakkering in de vorm van een warm gespeelde pizzicato met trillers in de hoge en de lage registers. Het motief verglijdt in een lamento, gespeeld in dubbelgreep, waarin het vuur langzaam uitdooft.
De duduk van Kadir Sunuk komt goed tot zijn recht in de Azerbeidzjaanse folksong Sarı Gelin. Sunuk leidt de dans – hij is ook danser – met grote souplesse, waarbij hij zo nu en dan een hees randje toelaat. Mooie vibrato’s complementeren het mysterie van vrouwelijke schoonheid, de cello fungeert als basso continuo en daarmee als vaderlijk rustpunt.

Van rubato naar swing
Gitarist Izhar Elias is specialist in zowel kamermuziek als het oude en het hedendaagse repertoire. Op Dark Fire is hij te horen in twee stukken van de Catalaanse cellist/componist Gaspar Cassadó (1897-1966). Cassadó was een door de wol geverfde musicus die het geluk had om vanaf zijn 9e jaar door Pablo Casals onder zijn hoede te worden genomen. Requiebros, opgedragen aan Casals, wordt regelmatig uitgevoerd voor piano en cello. Maar door de piano te vervangen door de gitaar maakt de inherente plechtstatigheid van het klavier plaats voor verfijnde gitaarpassages op de vierkante millimeter. De razend snel gespeelde sequenzen op de cello worden aldus perfect aangevuld en versterkt door Elias’ microscopisch gevoel voor nuance. Dat maakt het mogelijk om een rubato in een swing te laten eindigen.
De accordeonist Vincent van Amsterdam is te horen in Sachidao van de Georgische componist Sulkhan Tsintsadze (1925-1991). Ook Tsintsadze heeft een verleden als cellist. Hij schreef opera’s, operettes en concerto’s, maar hij is vooral bekend door zijn strijkkwartetten. Een gemeenschappelijk kenmerk van zijn muziek is dat de meeste stukken geworteld zijn in volkse tradities. Al bij de eerste tonen van Sachidao waant de luisteraar zich op een Georgisch dorpsfeest. De opeenvolgende melodische lijnen worden dansend en stampend gespeeld waarbij de cello en de accordeon de leiding afwisselen. De luisteraar wordt onverbiddelijk meegesleurd in een carnavaleske optocht die helaas nog geen 3 minuten duurt.
In totaal zijn vijf stukken van Tsintzadze te horen. In drie daarvan is de pianiste Helena Basilova aan het woord. Basilova, van oorsprong Russische, groeide op in Nederland en heeft recent werk opgenomen van Medtner, Myaskovsky, Prokofiev, Janáček, Schnittke en Bagri. Indien de omstandigheden met de pandemie het toelaten zou zij in april te horen moeten zijn op het Minimal Music Festival in Amsterdam. Dark Fire laat nog een andere kant van haar zien: Oost-Europese volksmuziek. In Villain’s Song on a Carriage speelt Basilova een ondersteunende en tegelijk stuwende rol waardoor Eijlanders extreem hoge en lage registers de mate van drama meekrijgen waarvoor zij bedacht zijn. Basilova’s kracht ligt in haar bescheidenheid. In Nana treedt Basilova een paar stappen naar voren, overigens zonder op de voorgrond te treden. In dit wiegelied is ze Eijlanders muzikale maatje, waar het lijkt of zij het voor elkaar spelen. De CD sluit af met Dance Tune, een opzwepende dans waarin de twee instrumentalisten elkaar ongegeneerd verleiden. Eijlander zet zelfs een op melodie gezette triller in en in het middenstuk lijkt het of hij zijn instrument oppakt en meedanst als een Stehgeiger. Het stuk en de CD eindigen met de klap waarmee vuurpijlen zo bekend werden.

WAT: Joachim Eijlander – Dark Fire

WIE: Joachim Eijlander (cello), Izhar Elias (gitaar), Kadir Sonuk(duduk), Helena Basilova (piano) en Vincent van Amsterdam (accordeon)

UITGAVE: TRPTK – TTK 0056