Over Bach raakt men niet uitgepraat. Getuige nu ook weer dit boek van Wim Faas, een auteur die al twee boeken over hem geschreven heeft. Eentje over Bach en de Franse barok, en drie jaar later nog een over Bach en de Italiaanse barok. Maar wat kan je over hem nog meer vertellen dan wat er al staat in al die klassiekers van bijvoorbeeld Christoph Wolff of John Eliot Gardiner en de vele andere biografen die Bach al kreeg? Je moet het dan wel doen met een andere insteek. Het is er een geworden met veel aandacht voor zijn land- en tijdgenoten. Over zijn Thüringer Heimat, de andere plekken waar Bach gewoond en gewerkt heeft, en over de velen die zijn levenspad gekruist hebben: familie, vrienden, kennissen, leraars, collega’s én concurrenten, zoals Telemann.
Je krijgt niet alleen een nuttige les in geografische en politieke geschiedenis, over hoe dat “vorstendommen-Duitsland” er toen uitzag. Je wordt ook in detail ingelicht over de muzikale stamboom van de dichte en verre familie Bach en hun vele muzikale tijdgenoten. Heel wat familienieuwtjes en wetenswaardigheden dus, die de auteur soms erg romantiserend beschrijft. Soms aangedikt met veronderstellingen en open vragen, vermeende ontmoetingen tot en met, weliswaar cursief afgedrukt, zelfverzonnen dialogen. Wat die anekdotiek wél interessant maakt, is dat Faas telkens uitweidt over Bachs muziekwerken die bij al die gebeurtenissen horen. Elk hoofdstukje bevat een korte of langere waardevolle musicologische bespreking van een cantate, een sonate, een orgelwerk, passie, … die past bij wat besproken wordt. Wanneer hij het heeft over Bachs eerste vrouw, Maria Barbara, gaat Faas uitgebreid in op cantate BWV 196 die hij voor zijn huwelijk met haar zou geschreven hebben. Ook hier weer gebruikt Faas, zoals zo dikwijls in het boek, de voorwaardelijke zin. De relatie Bach–Telemann? “Vrienden die elkaar uit het oog verloren”, schrijft Faas. Tijdgenoten vonden Bachs muziek ingewikkeld, Telemann schreef voor het grote publiek.
Aangenaam verrast was ik bij het lezen van het stukje over Johann Casper Gleditsch, Bachs eerste en trouwste hoboïst. Dat instrument is toch werkelijk een Bach-instrument. Dé gelegenheid dus om te schrijven over dé passie van de hobo, de Johannespassie. En daarvoor gaat Faas ook te rade bij de jonge Belgische hoboïste, Nele Vertommen. Een lezenswaardige analyse over zowel instrument als passie.
Vol anekdotes
Er is ook nog een heel mooi hoofdstukje over Anna Magdalena, Bachs tweede vrouw en collega: zij als zangeres, hij als hofkapelmeester aan het hof van Köthen. Faas doet dat met een groot inlevingsvermogen en geeft ons tal van “inkijkjes”, zoals hij dat noemt, op dat bijzondere huwelijk. Interessant zijn ook de delen waar hij het heeft over Bachs tijdgenoot en criticaster Scheibe en over Bachs tekstschrijver Picander. En ook hier illustreert hij hun plaats aan de hand van minder bekend werk van de grootmeester, het dramma per musica “Der Streit zwischen Phoebus und Pan”, de wereldlijke cantate BWV 201. Ook nog een andere tijdgenoot van Bach komt aan bod: Silvius Weiss, destijds de beste luitist. Meteen leer je veel over dat instrument. Faas is zoon van een organist, en dus is het evident dat hij ook een hoofdstuk wijdt aan alles wat bij Bach met het orgel te maken heeft. In het laatste hoofdstuk laat de auteur zich helemaal gaan en kruipt in de huid van Bachs zoon Carl Philipp Emanuel. Op dit moment ben ik beroemder dan Bach ooit is geweest, weet Carl. Als ze het over hem hebben, zeggen ze: dat is de vader van … Maar ik weet, laat Wim Faas Carl Philipp zeggen, dat het in de toekomst andersom zal zijn. Over mij zullen ze zeggen: hij is de zoon van …
Een geslaagd en ontroerend slot aan een boek vol anekdotes en vooral, na Faas’ boeken over de Franse en Italiaanse barok bij Bach, nu overduidelijk een boek over wat Duits is bij Bach. Toen ik ooit in een interview aan barokdirigent Reinhard Goebel vroeg om in twee woorden Bach te karakteriseren, moest hij geen moment nadenken. “Echt Deutsch” zei hij. Wil je bevestiging hiervan? Lees dan dit boek.
- WIE: Wim Faas
- WAT: Johann Sebastian Bach. Zijn land, zijn tijdgenoten
- UITGAVE: Uitgeverij Aspekt, 2019, 260 p. (ISBN: 978-94-6153-762-0)
