***** Naast Eugen Onegin is Pique Dame waarschijnlijk de meest populaire opera van Tchaikovsky. Een uiterst boeiend werk waarin noodlottige liefde, waanzin en melancholie bijtend scherp met elkaar verweven zijn. De Nationale Opera Amsterdam bracht er in 2016 een boeiende en aparte voorstelling van in een regie van Stefan Herheim.

Het kinderkoor aan het begin van het eerste bedrijf is ongetwijfeld na dat van Bizets Carmen het mooiste kinderkoor in een opera. Het vrolijke effect ervan is een bedrieglijke voorzet voor een onheilspellend en somber stuk. De autobiografische insteek die regisseur Herheim toepast om Tchaikovsky als alter ego van Prins Yeletsky te presenteren, geeft de voorstelling een origineel en fascinerend aspect. Het onvervulde verlangen naar liefde komt zo op dramatische momenten over alsof de componist Tchaikovsky zijn eigen liefdespijn verwerkt in zijn muziek. Deze aparte visie is intelligent uitgewerkt en komt nooit vergezocht of onlogisch over. Er zijn herhaaldelijk discrete maar niet mis te verstane zinspelingen op de homofiele aard van Tchaikovsky, zelfs in het pastoraal balletduetje met Daphnis en Chlöe. Sommige elementen in de enscenering zijn mysterieus en symbolisch. De vogels in de kooi aan het begin bijvoorbeeld. Maar alles valt doorheen de opera op zijn plaats. De vogels sterven met de dood van de gravin, alsof een periode voorbij is.

De geliefde Lisa (Svetlana Aksenova) doet in het openingsbeeld haar intrede als Engel van de dood, een beeld dat in het slottafereel betekenisvol opnieuw wordt aangehaald. De passionele liefde van Hermann voor Lisa maakt geleidelijk plaats voor obsessionele bezetenheid voor de “tri karti”, de drie kaarten die rijkdom kunnen garanderen, maar tegelijk de liefde overschaduwen door goklust. Hermann gaat de uitdaging aan met Tchaikovsky, zodat de voorstelling niet alleen het trauma van Hermann aan het licht brengt maar ook dat van de componist. Zo verhoogt de aanwezigheid van Tchaikovsky voortdurend de geheimzinnige sfeer. De fataliteit wordt steeds spannender en houdt de toeschouwer onweerstaanbaar in de ban.

Prachtig visueel spektakel

De voorstelling speelt in een schitterend interieur (decor van Philipp Fürhofer):  een aristocratisch salon met boekenwanden, grote glazen deuren en een schouw waarboven een groot portret hangt. Centraal staat een vleugelpiano, waaraan Prins Yeletski (alias Tchaikovsky) geregeld plaatsneemt alsof de opera nog ontstaat terwijl het stuk speelt. Dit decor blijft hetzelfde doorheen de bedrijven, maar varieert eindeloos door gebruik van spiegeleffecten en belichting (Bernd Purkrabek). De kostuums zijn schitterend en tot in detail uitgewerkt. Een prachtig visueel spektakel dat de toeschouwer met de toneelrealiteit confronteert, terwijl hij hem in een irreële wereld dompelt.

Misha Didyk zet Hermann neer als een figuur die beheerst is door een verstoorde psychologie. Zijn krachtige stem en zijn formidabele stembeheersing geven perfect uiting aan zijn passie en verscheurdheid. Tomsky (Alexey Markov) zingt als een uitstekend lyricus. Yeletsky (Vladimir Stoyanov) vertolkt met gepassioneerde bariton zijn soort dubbelrol. Hij wisselt vlot tussen personage en componist. Zijn liefdesbekentenis aan Lisa is heerlijk. Svetlana Aksenova laat haar volle warme sopraanstem horen in de tragische partij van Lisa, die resoluut en tot de dood voor haar liefde kiest. Larissa Diadkova is ontroerend in de samenzwerende impact van haar rol. De mysterieuze belichting maakt haar optreden nog meer bezwerend, zeker met het orkest dat Mariss Jansons in crescendo opzweept. Het contrast in de overgang naar het derde bedrijf is een scherpe expressie van melancholie en triestheid.

Aandacht voor detail

Het orkest is sowieso subliem onder leiding van zijn vorige chef-dirigent Mariss Jansons. Hij laat de weelde van Tchaikovsky’s muziek heerlijk openbloeien. Elk klein detail krijgt aandacht. De prachtige melodie in de celli bij het eerste optreden van Hermann evoceert meteen de melancholie van de figuur. Het motief van de “tri karti” komt steeds verfijnd en vol magie aan bod. De houtblazers (vooral klarinet en fagot) klinken warm en teder. De crescendi beklemtonen de tragiek en passie van het verhaal. Een muzikale uitvoering die een nagenoeg perfecte voorstelling afmaakt.

Ik zag de voorstelling live in Amsterdam in juni 2016. Het terugzien ervan op dvd verdiept zo mogelijk nog de bewondering en de waardering van deze productie die van diep inzicht getuigt in Tchaikovsky’s meesterlijke opera.

• WAT: Pyotr Ilyich Tchaikovsky (1840-1893) | Pique Dame
• REGIE: Stefan Herheim
• STEMMEN: Misha Didyk, Alexey Markov, Vladimir Stoyanov, Svetlana Aksenova, Larissa Diadkova, Anna Gorychova, Olga Savova, Andrey Popov
• MUZIEK: Koninklijk Concertgebouworkest en Koor van de Nationale Opera (instudering Ching-Lien Wu) o.l.v. Mariss Jansons
• WAAR: Nationale Opera Amsterdam
• WANNEER: juni 2016
• UITGAVE: DVD CMajor / Unitel 744004