Psychiater Dirk De Wachter schreef in 2012 het boek ‘Borderline Times, Het einde van de normaliteit’ inmiddels aan zijn 35ste druk toe. Dit getal spreekt voor zich! Méér dan ooit actueel.
De subtitel: ‘Het einde van de normaliteit’, had visionaire trekjes. We bevinden ons inderdaad in getroebleerde tijden. De scherpe lijnen tussen schaduw en licht, de vrijheid om te staan en lopen waar we willen versus het ontnemen van onze bewegingsvrijheid refereren ook naar borders, scheidingslijnen. Er is een kruisbestuiving met Borderline. Daarom willen we onze focus oprekken.
Psychiater en psychotherapeut Dirk De Wachter straalt rust en vertrouwen uit. Beroepshalve benadert hij de medemens empathisch, niet oordelend of veroordelend maar met een discrete scherpzinnigheid. Ongewild is hij een chroniqueur van deze tijd doordat hij in zijn vakgebied geconfronteerd wordt met de verwoestende impact van deze pandemie. Het isolement, het teruggeworpen worden op zichzelf is voor heel wat mensen, jong en oud, problematisch. Politieke beslissingen, zoals de lockdown, hebben een directe invloed op de lichamen van mensen, zowel fysiek als cerebraal. Ze gaan gebukt onder eenzaamheid, doelloosheid en kwellende gedachten die alleen maar toenemen hoe langer dit virus de wereld in zijn greep houdt. Doordat ze hun kinderen, kleinkinderen, noch vrienden mogen zien voelen ze zich geamputeerd van alles wat hun lief en dierbaar is. Hun veerkracht en draagkracht brokkelt af. Niet enkel een vaccin, maar ook het isolement is de achillespees van onze maatschappij. Eenzaamheid was in 2012 al een heikel punt. De eenzaamheidscultuur is geen nieuw fenomeen. Achter de façade van de anonimiteit zit veel leed verscholen. In deze precaire periode, nu we allemaal teruggeworpen worden op onszelf, wordt het voor velen een toxisch element in hun levenscyclus. Problemen zullen er altijd zijn. De kunst is er doorheen te geraken en aan de andere kant uit te komen. Ons leven was geordend, enigszins chaotisch, maar toch… Er was een vast stramien. Normaliter zit ieders leven intens verweven met creatieve draden: muziek, theater, film, dans, literatuur… Met hun uitgebreid expressief palet vulden de kunsten constant onze reserve aan verbeelding en welbehagen. Verstoken blijven van cultuur is een enorme reductie van onze levenskwaliteit. Cultuur kan de wereld weliswaar niet veranderen, wel voor een evenwicht zorgen, het een en het ander in balans houden. Omdat mensen in performers iets herkennen of projecteren van zichzelf is cultuur zo helend en verrijkend. Dirk De Wachter is een bewonderaar van de kunsten en kunstenaars. Hij noemt ze ergens zijn kompanen.
Einstein zei het al: “De grote morele leraren van de mensheid waren in zekere zin genieën in de levenskunst.”
-Cultuur, in de brede zin van het woord -en dan zeker muziek, theater, film en dans- is een avondje uit, een bron om zich aan te laven. Het is ook socializen, deel uitmaken van het collectief, een venster op de wereld, een vlucht uit de dagelijkse routine. Nu dat allemaal wegvalt, welke repercussies heeft dat op de maatschappij, het individu? We vragen het aan psychiater Dirk De Wachter.
Dat soort problemen uiten zich niet onmiddellijk. Het is niet omdat iemand niet naar een voorstelling of concert kan gaan dat er moeilijkheden opduiken. Zo gaat dat niet. Het is meer iets dat zich onderhuids manifesteert. Een residu van een heel proces dat zich op langere termijn opbouwt. Nu de lege, open vrije tijd niet kan opgevuld worden, geraakt dit proces in een stroomversnelling en borrelt alles meer naar de oppervlakte.
-Het cumulatief aspect. Heel wat mensen kampen met psychische problemen. Door alle beperkingen, komen ze zichzelf tegen en steken hun demonen de kop op.
Het ontbreken van cultuur dreigt op langere termijn een maatschappij te ontmenselijken. Cultuur maakt fundamenteel deel uit van de menselijkheid. Theater, dans, muziek kan een trip zijn door de menselijke psyche. In het micro/macro van processen kunnen we ons spiegelen aan de wereld en de wereld aan onszelf.
-De samenleving heeft een complete transformatie ondergaan. We zijn het slachtoffer geworden van een virus. De illusie dat we de wereld naar onze hand kunnen zetten, is eens te meer gesneuveld.
Het is misschien nog niet zo slecht dat het ons een beetje bescheiden maakt en ons doet nadenken over ‘Wat is er essentieel?’ . Hoe kunnen we een oververhitte consumptiecultuur een beetje temperen en kijken wat echt belangrijk is. Dat zou een heel goed gevolg kunnen zijn van deze pandemie. Mijn vrees is dat het geheugen zeer kort van duur is en van zodra de teugels weer wat losser gelaten worden zal de grote massa zich weer op het consumptiegegeven smijten. De laatste dag voor de versoepelde lockdown inging, op 1 november, was er nog een koopzondag. Ik ging, 1- novembergewijs samen met mijn vrouw naar het kerkhof om het graf van mijn schoonouders te bezoeken.
–Een moment van introspectie, de deur openzetten naar het verleden, herinneringen toelaten.
Inderdaad, een moment van verstilling, introspectie en dankbaarheid. Veiligheidshalve hadden we ons voorzien van een mondmasker. We dachten dat er veel volk zou zijn. Er waren amper mensen. ’s Avonds verschoot ik van de beelden in het tv-nieuws: op de Meir en in de Nieuwstraat kon je op de koppen lopen. Nog even alle remmen los! In een onstuitbare rush naar de winkels. De dwingende heerschappij van mode, lifestyle, looks en design. Het consumptiegedrag haalt het op veiligheidsoverwegingen. Het beperkte leven van onze voorouders is vervangen door een grenzeloosheid die geen einde kent. De homo consumens houdt zich staande zolang hij zich de dure prikkels kan veroorloven die hem de illusie schenken dat daarmee zijn gevoel van leegte wordt gemaskeerd.
-Een manco aan burgerschap!
Ik vrees dat al onze ideeën over verdieping en bewustzijn vlug vergeten zullen zijn als de regels versoepeld worden.
-Ik citeer uit uw boek: “We passen ons –ondanks de nieuwe en onontkoombare sociologische realiteit- niet zo vlot aan de opdracht van individualiteit, van ‘alleen-heid’ en van eenzaamheid aan.” Eenzaamheid, het woord valt constant.
Corona veroorzaakt niets nieuw, maar heeft een aantal processen die al in gang waren versterkt. Eenzaamheid is een probleem van onze maatschappij dat al langer woekert, zowel bij ouderen als bij jonge mensen. Door corona wordt dit nu heel zichtbaar en duidelijk, soms pregnant. Dit biedt opportuniteiten om ons te bezinnen. De kansen die er in zitten moeten nu worden aangepakt. Het mag geen solidariteit van korte duur zijn. Maar, wederom, vrees ik, dat het snel vergeten en onder de mat geveegd zal worden. In ieder geval als corona tot gevolg heeft dat we ons daar bewust van zijn en er iets daadwerkelijk gaan aan doen, dan heeft deze epidemie toch iets goed voort gebracht.
-Sociaal geconnecteerd blijven is belangrijk.
Wezenlijk. De mens is een sociaal, gehecht, verbonden wezen. Dat is de definitie van de mens. Connecties zijn van cruciaal belang.
-Elke mens heeft een pijn die hij niet meedeelt.
De pijn van het zijn, de condition humaine. Een beetje ongelukkig zijn, de lasten dragen van het leven, zijn onvermijdelijk. We hebben allemaal al eens disputen met onze, baas, onze kinderen, onze partners.
-Een leven kan zo beladen worden dat de innerlijke pijn soms als een eruptie, een vulkaanuitbarsting losbarst.
Dat is een sterk beeld. Maar uit alle bevragingen en onderzoek blijkt dat de problemen significant toenemen: gezinsgeweld, partnergeweld, het gebruik van drugs, depressie, angst. Die problematiek mogen we zeker niet onderschatten.
-Muziek is vaak een krachtige hefboom om je beter te voelen. Voor de jeugd kan dat een festival zoals Werchter zijn, voor ouderen een stevige opera van Wagner of de verstilde en fluïde composities van Arvo Pärt.
Je kunt je daar aan opladen, laven, troosten ook. Er is een connectie, het ervaren van een soort gemeenschappelijkheid. Het samen genieten van een mooie theatervoorstelling, concert, dans. Het is ook een gegeven van verbondenheid.
-De mens, het individu, heeft nood aan gezamenlijke begeestering.
Zeker. Tussen de twee coronagolven waren er toch weer voorstellingen. Ik heb er een kunnen meepikken in de Bourla. De social distance moest wel gerespecteerd worden en iedereen moest een mondmasker dragen. Het geheel was bevreemdend. Ik zat in een bubbel met mijn vrouw. Maar links en rechts van ons waren stoelen vrij. Weer een bubbel en weer ruimte. Het gemis van iemand naast u. Dat bewees voor mij hoe belangrijk nabijheid is. Ook in cultuur.
-Kunst, zowel hoge als lage cultuur, is een bindmiddel en een soort levenselixir.
Dat zijn terechte termen. Op een tentoonstelling, het kijken naar een schilderij doe je alleen, maar het idee dat er nog mensen om je heen naar kijken geeft onrechtstreeks een soort verbinding, over culturele- en leeftijdscategorieën en achtergronden heen. Mensen van allerlei slag die in een kunstwerk of muziekstuk iets beleven dat resoneert met de andere.
-Ritme is dans, muziek, leven, energie. Een overrompelende en ontketende bezwering. Bijna een transcendente belevenis.
Mijn jongste zoon was op een concert in de AB en had de zinderende sfeer voor het thuisfront gefilmd. Die massa in golvende bewegingen zien meedeinen voelde aan als een soort hypnotiserend gebeuren. Dat heeft te maken met rituelen zoals je die soms ziet bij bepaalde volksstammen. Het heeft inderdaad iets bezwerend, iets ontladend. Het is ook gezond om bepaalde impulsen te kunnen kanaliseren. Cultuur en zeker muziek kan ontwapenend, troostend, zuiverend werken en de diepere lagen van ons bewustzijn aanspreken.
-Mag ik een zin uit uw boek citeren: “De hedendaagse mens is –zo niet unifocaal- dan wel in hoofdzaak gericht op zelfontplooiing en beperkende banden zijn dan wel het laatste waarop hij zit te wachten!” De samenleving heeft het daar geweldig moeilijk mee.
Inderdaad. De vrijheid die ik bekritiseer is de vrijheid van het individu die denkt dat hij alles moet kunnen en alles realiseren. We zijn in zo sterke mate bezig met ontplooiing, dat we onszelf verliezen in de plooien!
De vrijheid die nu in vraag wordt gesteld, en dat vind ik erg, is de vrijheid van verbinding, de vrijheid om mekaar te zien, samen dingen te doen. Dat is problematisch. Zeker nu het zo lang duurt en cultuur speelt een heel grote rol in verbinding. Cultuur, en we mogen dat zeker niet elitair bekijken, dat gaat ook over sport, is mensen samenbrengen. Samen enthousiast zijn. Iets gemeenschappelijk kunnen beleven is belangrijk voor het welbevinden van de mens.
–Heel de cultuursector betaalt een zware tol en likt zijn wonden. Behind the curtains is er veel miserie. De mentale kwetsbaarheid in de cultuursector -met een stijgend aantal zelfdodingen- is groot en onderbelicht.
Het zijn trieste en ontnuchterende cijfers. Ik heb heel wat mensen uit de artistieke sector onder mijn hoede, zal ik maar zeggen. Het is ook een groot genoegen om met deze mensen te kunnen werken. Mijn persoon is een beetje gemediatiseerd omdat ik vaak over cultuur praat. Misschien vinden ze daardoor makkelijker de weg naar mij. Mensen met artistieke gaven, zowel in de literatuur, als de dans of eender welke kunstvorm zijn vaak ook individuen met een grote gevoeligheid en kwetsbaarheid. Omdat ze in hun kwetsbaarheid ook creatief en raar kunnen zijn. Het is een fragiel evenwicht.
-Er is passie en emotionele intelligentie mee gemoeid. Artiesten voeren het publiek naar een parallel universum.
Het zijn out of the box denkers met aparte voelsprieten. Ze creëren een wereld tussen ratio en verbeelding. De eerste en prangende vraag die ze zich nu stellen: hoe moet het verder met onze toekomst?
-“Kunstenaars schilderen hun tijd”, schrijft u in uw boek. Nu kregen ze evenwel een dwangbuis aangemeten!
Ja, dat is erg. Er zijn er die zeggen: “Het is in de dwingende regimes, zoals vroeger in het Oostblok, dat de kunst zich nog meer revolutionair kan tonen.” Maar deze toestand mag echt niet te lang meer duren. Ik hoop dat we terug kunnen genieten van schoonheid. Dat mensen hun talenten kunnen tonen en dat wij die mogen bewonderen. De live beleving, de rechtstreekse communicatie van mens tot mens, de hier-en-nu-ervaring missen we. Nogmaals, cultuur is geen extraatje in het leven. Het voegt een dimensie toe. Dat is geen versiering. Het is een wezenlijkheid. Een noodzakelijkheid omdat het de menselijkheid brengt. De kunst kan verbinden, kan complexiteit bezweren en genereren. Het is een antigif tegen de altijd dreigende ontmenselijking.
-Het muziekcentrum Trix in Antwerpen, waar normaliter concerten doorgaan, biedt nu voor artiesten sessies met psychiaters aan.
Ik ondersteun in principe alle initiatieven om de kunstwereld bij te staan, ook met psychiatrische ondersteuning. Anderzijds wil ik de wereld niet nodeloos psychiatriseren en wil ik inzetten op de eigen talenten, de gezonde mechanismen.
-U haalt in uw boek de Zwitserse psychiater Jules Angst (what’s in a name) aan: “Af en toe gedeprimeerd zijn is heel menselijk” en “Dalen horen net zo goed bij een geslaagd leven als pieken.” Precies daar heeft het grote publiek het moeilijk mee.
Onze cultuur zet geweldig in op een fantastisch leven, op prestaties en succes. Iedereen moet knap, slim en eeuwig jong zijn. Alles moet fast, short, kicking en new zijn. De gretigheid om alles te willen hebben: groter, exclusiever, exuberanter… De jeugd heeft er een woord voor: FOMO: Fear Of Missing Out. Die buitensporigheid baart mij zorgen.
-Het streven naar geluk is disproportioneel!
We hebben allemaal wel iets voor. De illusie die ook via de media wordt gecreëerd dat we allemaal het lijf moeten hebben van de heren en dames van Temptation Island. Het frappantste is dat het ook in het gehypet Temptation Island allemaal faliekant afloopt met de relaties.
-Heeft u een raad voor de gewone man/vrouw in de straat en voor kunstenaars om deze heikele periode te overbruggen.
Wel ik hoop dat deze periode voor kunstenaars opportuniteiten biedt om zich te bezinnen. Zoals de Fransen zeggen: ‘Reculez pour mieux sauter’. Dat het in deze gedwongen stilte creatief kan borrelen, ideeën zich kunnen uitkristalliseren en dat we daarna een extra lading krijgen van pracht en schoonheid. Ik hoop dat de bewonderaars met veel ongeduld, hunker, enthousiasme en goesting het einde van de lockdown afwachten en nog meer dan voorheen gaan inzetten op cultuurbeleving. Omdat we nu aan den lijve ondervonden hebben hoe belangrijk dat is.
-Mag ik eindigen met een bijzonder mooie frase uit het boek ‘De Barbaren’ (Alessandro Baricco) dat u citeert. Aan de hand van een rijk arsenaal aan voorbeelden houdt de auteur een bevlogen en hoopvol pleidooi voor de toekomst van onze cultuur: “Verveling is de betoverde vogel die het ei van de ervaring uitbroedt.”
Mooier verwoorden kan ik het niet.
FOTO: © Leen Wouters Fotografie
